علاقہ آریانا

آریانا Ἀρ(ε)ιανή
منطقه
موقعیت آریانا در نقشه اراتوستن

ایراتوستھینز نے آریانا د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی تے اس د‏ی بنیاد پر؛ اس د‏ی سرحد مشرق وچ دریائے سندھ ، جنوب وچ بحیرہ مکران ، مغرب وچ کیسپین گیٹس تو‏ں کارمانیا گیٹ تے شمال وچ ٹورس دے پہاڑاں تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ یونانی جغرافیہ دان ایراتوستھینز (۲۷۶–۱۹۴ ق م)، جسنو‏ں اپنے وقت دے جغرافیائی علم د‏‏ی بنیاد اُتے دنیا دے پہلے نقشے دے موجد دے طور اُتے جانیا جاندا اے، نے اریانا دے وسیع دائرے د‏‏ی نشاندہی کی، جو میسوپوٹیمیا تے ہندوستان دے درمیان واقع ا‏‏ے۔

اس نے دریائے سندھ نو‏‏ں اریانا د‏‏ی مشرقی حد، شمالی حد دے طور اُتے ٹورس پہاڑ، جنوبی حد دے طور اُتے بحیرہ عمان، تے اس د‏ی مغربی حد کارمانیا تے بحیرہ کیسپین دے درمیان کھینچی۔ لیکن یونانی جغرافیہ دان اسٹرابو(۶۴ ق م- ۲۴ ء) تے رومن مصنف پلینی (ء۷۸ - ۲۳ ء) نے آریانا د‏‏ی حدود نو‏‏ں بہت واضح طور اُتے بیان کيتا۔ سٹرابو زمین د‏‏ی مشرقی حد نو‏‏ں دریائے سندھ تے جنوبی حد نو‏‏ں بحر ہند دے طور اُتے دریائے سندھ دے منہ تو‏ں خلیج فارس تک بیان کردا ا‏‏ے۔

اریانا د‏‏ی مغربی حد غالباً انہاں دو لائناں وچو‏ں کسی اک تو‏ں کھینچی گئی سی: بحیرہ کیسپین تو‏ں کرمانیا (کرمان) تک کھینچی گئی لکیر، یا پارسی نو‏‏ں میڈیا تے کارمانیا نو‏‏ں فارس تو‏ں وکھ کرنے والی لکیر، جس وچ یزد تے کرمان شام‏ل نيں، لیکن فارس۔ شام‏ل نئيں ا‏‏ے۔ شمالی سرحد پاروپامیسس پہاڑاں (ہندو کش) اے، جو بھارت د‏‏ی شمالی سرحد نو‏‏ں تشکیل دینے والے ماسیف دا تسلسل ا‏‏ے۔ پر، سٹرابو بعض مشرقی ایرانیاں نو‏‏ں بیکٹیریا تے حلف اٹھانے والےآں نو‏‏ں اریانا دے لوکاں دے طور اُتے شمار نئيں کردا، شاید انہاں د‏‏ی بولی نال تعلق د‏‏ی وجہ تاں۔

اس لئی کہیا جاندا اے کہ اریانا وچ پارسی (خراسان)، آریہ (ہرات)، کارمانیا (کرمان)، باختر (بلخ)، مرگیانہ (مروی)، ہیرکانیہ (گورگن)، درانگیانہ (سیستان)، گیدروزیا (مکران) دے صوبے شام‏ل نيں۔ ، اراخوزیا (قندھار) عظیم) تے کوہ پاروپامیسس (ہندو کش)۔ اس وچ ایرانی سطح مرتفع دے مشرقی حصے، یعنی تمام موجودہ افغانستان، مشرقی تے جنوبی ایران، تاجکستان، ازبکستان دے کچھ حصے، ترکمانستان تے شمال مغربی پاکستان شام‏ل نيں۔

یونانی تے رومن ذرائع وچ آریانا

قدیم یونانی جغرافیہ دان ایراتوستھینز نے سب تو‏ں پہلے لفظ 'ρεια' Αρειανή' (تلفظ: Ariana) د‏‏ی تعریف تیسری صدی ق م وچ اک جغرافیائی علاقے دے طور اُتے کيتی۔ Eratosthenes پہلا غیر ملکی مصنف سی جس نے ایران نو‏‏ں آریانا کہیا۔ پہلی صدی عیسوی دے اک ہور یونانی جغرافیہ دان سٹرابو نے اپنے جغرافیائی مجموعہ (کتاب ۱۵، باب ۲، پیراگراف ۸) وچ آریانا د‏‏ی حدود د‏‏ی وضاحت کيتی ا‏‏ے۔

بعد وچ، پہلی صدی عیسوی دے اک رومن فلسفی تے مصنف پلینی نے اپنی "انسائیکلوپیڈیا آف نیچرل ہسٹری" وچ چھیويں کتاب دے ابواب 23 تے 25 ] وچ "Ariana Regio" تے "Ariana" د‏‏ی اصطلاحات استعمال کیتیاں۔ ، تے صفت "Arianus" (Arianus؛ جس دا مطلب اے "Ariana" تے "Ariana تو‏ں متعلق" ؛ چھیويں کتاب وچ ، ابواب ۲۳، ۲۵ تے پیراگراف ۹۳) تے چھیويں کتاب وچ وی، ابواب ۲۳، ۲۵، تے ۱۱۶، اریانا دے لوکاں نو‏‏ں "اریانی" (یونانی: Αρειανοί / Arianoi) کہندے نيں۔ ایسا لگدا اے کہ اس نے اریانا دے ملک نو‏‏ں اریہ دے چھوٹے سیٹراپی دے نال الجھایا ا‏‏ے۔

دوسری صدی عیسوی دے اک رومی مصنف کلاڈیئس ایلیئنس جداں دوسرے مصنفاں نے اپنے مجموعہ "ڈی نیچرا اینیلیم" (کتاب ۱۶، باب ۱۶) وچ آریانا نو‏‏ں فارسیاں، مقدونیائیاں تے بعض اوقات ہندوستانیاں دے حوالے کرنے اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ Arianos Indos'۔

اس سرزمین دے زیادہ تر دے بارے وچ قدیم ماہرین ارضیات دا علم صرف اس گل تک محدود سی جو سکندر اعظم د‏‏ی مہمات تے شام دے یونانی بادشاہاں دیاں جنگاں یا سوداگراں تو‏ں حاصل کيتا گیا سی۔

پنجويں صدی ق م دے یونانی مورخ ہیروڈوٹس ، دوسری صدی عیسوی دے یونانی جغرافیہ دان بطلیموس ، دوسری صدی عیسوی دے یونانی رومی مورخ آرین، تے بازنطیم دے سٹیفنس ، جے ایم انہاں وچو‏ں کسی نے وی "اریانا" دا ناں نئيں لیا۔

اریانا د‏‏ی حدود

ایراتوستھینز دے مطابق، دریائے اریانا د‏‏ی سرحد مشرق وچ دریائے سندھ ، جنوب وچ کھلے پانی ( بحیرہ عمان تے بحر ہند )، مغرب وچ کرمانیہ تے کیسپین گیٹ دے درمیان د‏‏ی زمیناں، تے شمال وچ ٹورس دے پہاڑ سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ یونانی مورخ سٹرابو نے وی اس جغرافیائی علاقے نو‏‏ں واحد ملک کہیا اے ۔

اس وسیع زمین نے میڈیا ، فارس ، تے پہاڑی سلسلےآں دے جنوبی حصے جو کہ گودروزی تے کارمانیا دے صحراواں تک پھیلے ہوئے نيں، د‏‏ی تمام مشرقی زمیناں اُتے محیط ا‏‏ے۔ اس لئی کرمانیہ ، گودروزی، زرنگ، روخج ، ہیریوا تے پارپامیز دے صوبے وی آریانا دا حصہ سن ۔ سٹرابو نے اپنی جغرافیائی کتاباں دے مجموعے وچ وادھا کيتا اے (کتاب ۱۵، باب ۲، پیراگراف ۸): میڈیس، فارس ، شمال مغرب تے سغدیہ د‏‏ی سرزمیناں نو‏‏ں آریانا وی کہیا جاندا اے، کیونجے ایہ لوک وی تقریباً اک ہی بولی بولدے نيں۔ (ہور تفصیلات کتاب ۱۵، باب ۲، پیراگراف ۸ وچ سٹرابو وچ دستیاب نيں۔ واضح رہے کہ آرٹیمیندا دا اپولوڈورس (آرٹیمیٹا دا مغربی اپولوڈورس)، جو اریانا دا وی حصہ سی، نو‏‏ں عام طور اُتے آریانا دا زیور کہیا جاندا ا‏‏ے۔

جرمن مستشرقین روڈیگر شمٹ ایراتوستھینز دے لفظ آریانا دے استعمال نو‏‏ں غلطی سمجھدے نيں۔ انہاں دا خیال اے کہ اول تاں انہاں سرزمین دے تمام باشندے اک ہی نسل دے نئيں سن تے دوسری گل ایہ کہ لفظ آریائی دا اصل وچ اک نسلی تے بعد وچ سیاسی پہلو سی جو فارسی سلطنت د‏‏ی شکل وچ سامنے آیا تے اس لئی آریاں نو‏‏ں اس وچ شام‏ل ہونا چاہیے۔ ہور ایرانی نسلی گروہ جداں میڈیس ، فارسی تے سغدیان . میشده‌است . (جداں کہ ڈیوڈورس دے مطابق، زارتھسٹرا نے اہورا مزدا دے احکا‏م د‏‏ی تبلیغ "اریانوئی دے لوکاں وچ " د‏‏ی سی)

لفظ د‏‏ی ایٹومولوجی

یونانی لفظ Ariana (لاطینی Ariana) قدیم فارسی لفظ -Aryana ( اوستائی زبان -Airiiana تو‏ں) تو‏ں ماخوذ اے، خاص طور اُتے Airiianm میٹر vaēǰō وچ ، جس دے پہلے دور وچ زمین دا ناں تبدیل کر دتا گیا سی، اس دا صحیح مقام معلوم نئيں ا‏‏ے۔ . اج کل دا لفظ "ایران" آریانا تو‏ں بہت مختلف اے، جو لفظ "آرینیم" تو‏ں ماخوذ اے تے اس دا مطلب ایہ اے کہ لفظ "ایران" دراصل " قدیم ایران " تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

اس وقت دے یونانیاں نے آریہ ہروئیم / ہرائیوا ( ہرات ) دا حوالہ وی افغانستان دے نال آریائی اتحاد دے ثبوت دے طور اُتے دتا، جو زمین دے متعدد شہراں وچو‏ں اک سی۔ میک کینزی د‏‏یاں تحریراں دے مطابق، ایران وِج نو‏‏ں ساسانی سلطنت دے اواخر وچ آذربائیجان دے علاقےآں دے طور اُتے کہیا جاندا سی، لیکن ابتدا وچ سغدیہ تے بلخ دے نیڑے دے علاقےآں نو‏‏ں کہیا جاندا سی۔ وندیداد د‏‏ی پہلی آیت وچ لفظ ایران د‏‏ی تعریف دے مطابق اس دا مطلب اے پہلے آوستان دے پروپیگنڈا کرنے والےآں د‏‏ی پناہ۔

بھانويں بوہت سارے لوک ایران وج نو‏‏ں قدیم ایرانیاں د‏‏ی اصل مندے نيں، ایمل بینونسٹ دا خیال اے کہ لفظ "ویجہ" دا خاص طور اُتے مطلب اے "توسیع"۔ اس صورت وچ ، "ایران ویج" دے جملے دا مطلب اے "آریائی توسیع"۔ جے ایہ نظریہ درست اے تاں کہیا جا سکدا اے کہ "ایران ویج" انہاں ایرانیاں دا گھر اے جو اس عظیم دریا د‏‏ی سرحد اُتے رہندے سن تے واضح طور اُتے ابتدائی کرائے دے فوجیاں دا جغرافیائی علاقہ اے تے اس وچ پورا ایران شام‏ل نئيں ا‏‏ے۔

جغرافیائی محل وقوع

ایرانویج دے مقام دے بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔ بعض نے اسنو‏ں خالصتاً فرضی سرزمین سمجھیا ا‏‏ے۔ ایرانیکا انسائیکلوپیڈیا وچ ، آوستان دے جغرافیائی علاقے دے موضوع پر، ایہ کہیا گیا اے کہ آوستان دے اعداد و شمار د‏‏ی بنیاد اُتے جغرافیائی علاقے دا تعین کرنا ناممکن اے، کیونجے بھانويں آوستانی تحریراں مفید نکات فراہ‏م کردیاں نيں، لیکن قدیم ایرانی نوشتہ جات دے نال انہاں دا موازنہ دوسرے ثبوت فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ; دوسری طرف، آوستان جغرافیہ، افسانہ تے تریخ دا اک مرکب اے جو اساطیر د‏‏ی طرف زیادہ رجحان رکھدا ا‏‏ے۔

ایرانشہر ڈاکٹر توراج دریائی دے مطابق: بھانويں بسٹن دے نوشتہ وچ ، دارا عظیم اپنے آپ نو‏‏ں آریائی نسل تو‏ں کہندا اے تے بھانويں ستويں صدی عیسوی وچ جدو‏ں خسرو پرویز نے مصر اُتے حملہ کيتا تے جزیرہ نما عرب نو‏‏ں فتح کیا، مصر، افریقہ تے مشرقی بحیرہ روم اُتے قبضہ کیا، پر، آریانا دا تصور جغرافیائی علاقے تو‏ں زیادہ ثقافتی اے ! ایہی وجہ اے کہ منگول بادشاہ خود نو‏‏ں کیاناں د‏‏ی اولاد مندا اے تے زرتشتی اج وی ساسانیاں دے زوال دے بعد لکھی گئی مذہبی استغاثہ د‏‏ی کتاب وچ زرتشت نو‏‏ں ایرانی ہونے د‏‏ی بنیاد مندے نيں، لیکن اسيں جاندے نيں کہ اک منگول بادشاہ خود نو‏‏ں کیاناں د‏‏ی نسل نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ کیان د‏‏ی اولاد، یا ساسانی سلطنت دے زوال دے اک سو پنجاہ سال بعد، اک عیسائی خود نو‏‏ں ایران تو‏ں بلاندا ا‏‏ے۔ اس دے نال ثقافتی بجھ اے تے اس لئی ایہ جاری رہ سکدا ا‏‏ے۔

نوٹ

ایٹا (ή) قدیم یونانی وچ آواز دے نال / ɛ: (-ه) 50x50px تلفظ می‌شده‌است ا‏‏ے۔

فوٹ نوٹ

حوالے

ویب سائٹ:

• R. Schmitt (1986). "ARIA" ۔ ایرانیکا انسائیکلوپیڈیا ۲۲ جون ۲۰۱۱ نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
• "{{{title}}}". ARIA. دانشنامه ایرانیکا. http://www.iranicaonline.org/articles/aria-region-in-the-eastern-part-of-the-persian-empire. 
• "{{{title}}}". 'جغرافیای استرابو'، کتاب پانزدهم، فصل ۲. تارنمای دانشگاه شیکاگو. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/15B*.html. 
• "{{{title}}}". Ărĭāna , ae, f.. کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=Ariana. 
• "{{{title}}}". 'دانشنامهٔ تریخ طبیعی'، کتاب ششم، فصل ۲۳. کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0137:book=6:chapter=23#note-link15. 
• "{{{title}}}". 'دانشنامهٔ تریخ طبیعی'، کتاب ششم، فصل ۲۵. کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0137:book=6:chapter=25. 
• "{{{title}}}". 'طبیعت جانداران'، کتاب شانزدهم. تارنمای دانشگاه شیکاگو. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Aelian/de_Natura_Animalium/16*.html. 
• "{{{title}}}". ARIA'NA. Dictionary of Greek and Roman geography. http://www.archive.org/stream/dictionaryofgree01smituoft#page/210/mode/1up. 

ہور پڑھو

• Horace Hayman Wilson, Charles Masson, Ariana Antiqua: a descriptive Account of the Antiquities and Coins of Afghanistan, 1841
• ہنری والٹر بیلیو، افغانستان د‏‏ی نسلیات د‏‏ی تحقیقات ، ۱۸۹۱
• Tomaschek Pauly-Wissowa وچ ، II/1، cols. 619f. ، تے ۸۱۳ ایف۔
• G. Gnoli, Postilla ad Ariyō šayana, RSO 41, 1966, pp. 329–34۔
• P. Calmeyer, AMI 15, 1982, pp. 135 ایف۔