Fótbal Turin

A l'é nà dël luj dël 2005, dòp ël faliment dël Torino Calcio, società fondà ij 3 dë dzèmber dël 1906, ma për efet dël "Lodo Petrucci" prima, e del nòm ëd marca catà dal Tribunal dij Falimènt dòp, cola neuva a l'é a tuti j'efet la prosecussion ëd cola veja.
President ëd la società a l'é Urbano Cairo. Alenator ëd la squadra a l'é Ivan Jurić.

Ël 3 dë dzèmber dël 2006, a lë stadi Olìmpich ëd Turin, a l'ha celebrà ij sò prim 100 ani con na gran festa che a l'ha vist marcé dzora 'l camp, dnans a 25.000 spetador, 100 giugador e antreneur che pì che d'àutri a l'han marcà soa stòria.

La stòria

La fondassion

Ant la sità 'l gieugh dël fótbal a l'é rivà a la fin dl'Eut-sent, cissà da la passion dj'industriaj svìsser e anglèis. Già dël 1891 ant la capital piemontèisa la società 'd fótbal "Antërnassional Turin", goernà dal Duca ëd j'Abruss, a l'é formasse; dël 1894 a Turin le squadre a son dventà doe con la fondassion dël "Football Club Turinèis".

Ël neuv gieugh a l'ha avù un gran ésit, an superand tòst col dël balon, che a col temp a l'era lë spòrt con la bala pì apressià: dël 1897 a son nàite la "Ginàstica Turin" e la Juventus. Ij tre club turinèis ansema al Genoa a l'han fàit ël prim campionà, dl'8 ëd magg dël 1898 (ant ij midem di anté che a-i é staje l'Esposission Antërnassional) sël camp dël Motovelodromo Umbert I ëd Turin (davzin a l'Ospidal dël Morissian) che peui a l'han vinciù ij ross e bleu dël Genoa.

Dël 1900, ël Football Club Turinèis as fond con l'Antërnassional Turin, ma la vera svòlta për la squadra che an coj ani a l'é vestìa con na maja giàuna e nèira, a l'é ruvà dël 3 dë dzèmber dël 1906, ant na frèida sèira d'invern: ant la birarìa Voigt ëd Turin (ancheuj Bar Nòrman) an contrà Pero Mica, a l'é fasse n'aleansa con dij giugador ëd la Juventus, guidà da lë svìsser Alfredo Dick, che a l'era pa d'acòrdi con la sërnùa dla Juve dë dventé na società professionista. Da la fosion tra FC Turinèis e j'"ex" ëd la Juventus a l'é nàit ël FC Turin, che peui dël 1936 për decision dël goern fassista a cangërà sò nòm an Associassion Fótbal Turin. Da già che costa neuva società a l'é nàita an passand trames ëd le squadre pì veje quajdun a dis che a sia la società pì veja an tuta Italia. D'àutri a diso che la società pì veja a l'é la Prò Vërsèj fondà dël 1892 ma a venta armarché che la Prò a l'ha creà soa session ëd fótbal mach dël 1903 e che donca la società pì veja a dovrìa esse ël Genoa, fondà dël 1893.

Da j'achit a la prima guèra mondial

La neuva società a l'ha cangià ij sò color con ël granata e dzora ij motiv che a l'ha portà a cost cangiament a-i son vàire teorìe: a smija che la società a l'ha sërnù 'l granata përchè a l'era 'l color ëd la Brigà Savòja che, dosent ani anans, dòp la liberassion ëd Turin da l'assedi fransèis, a l'avìa pijà la decision d'adoté 'n fassolèt ëd color granata për arcordé 'l nunsi che an cola ocasion a l'era mòrt për anunsié la neuva dla vitòria.

La prima partìa ofissial a l'é giugasse ël 16 dë dzèmber dël 1906, a Vërsèj contra la Prò, con la vitòria dël Tòr për 3 a 1: an cola ocasion ij turinèis a l'han ancora giugà con la veja maja giàuna e nèira dël FC Turinèis.

N'ann dòp as gieuga 'l prim derby con la Juve (13 ëd gené dël 1907): ël Tòr a l'ha vagnà 2 a 1 e un mèis dòp a l'ha vagnà ancora con un bel 4 a 1 an ruvand parèj a partecipé al giron final anté che a l'é peui rivà sgond dòp ël Milan.

Ël camp a sarà, fin-a al 1910, ël Velodromo Umberto I.

Ant ël campionà dël 1908 ël Tòr a l'ha pa giugà përchè na neuva régola a limitava 'l nùmer ëd giugador strangé, parèj 'l Tòr a l'ha partecipà a doi torneo men amportant: a l'ha vagnà la "Bala Dapples" contra la Prò Vërsèj e a l'ha përdù na final d'un torneo anternassional organisà dal giornal La Stampa a Turin contra 'l Servette.

Dël 1912 a intra ant la comission técnica Vittorio Pozzo: con chiel, dël 1914, ël Tòr a l'ha partecipà a na vira an Sud América con ses vitòrie an ses partìe contra squadre coma la Selession Nassional argentin-a e ij brasilian dël Corinthians.

Con la prima guèra mondial ël campionà 'd fótbal a l'é anterompù e për la stason 1914-15, ël Genoa a ven diciarà campion con mach doi pont ëd pì ch'ël Turin quand a-i era ancora na partìa da giughé e ant l'ùltima giornà le doe squadre a dovìo giughé tra 'd lor (e ant la partìa dl'andé ël Tòr a l'avìa vagnà 6 a 1).

La costrussion dlë stadi Filadelfia

La squadra a l'ha conossù soa prima época d'òr con la presidensa dël cont Enrich Maron Cinsan, che a l'ha fàit constrùe dantorn al "Camp Turin" le prime tribun-e ëd col che peui a l'é dventà lë "Stadi Filadelfia" e che, dal 17 d'otóber dël 1926 a l'ha ospità tute le partìe dël Tòr fin-a al 1958. Cost president a l'é stàit amportant ëdcò për la compra 'd vàire giugador, dzoratut ëd tre atacant fenomenaj: Julio Libonatti, Adolfo Baloncieri e Gino Rossetti.

Con lor ël Tòr a l'ha vinciù 'l campionà dël 1927 (peui revocà për un cas nen dimostrà ëd corussion dël fotbaleur Allemandi, tersin ëd la Juventus) e dël 1928.

Lë scudet revocà

La révoca ëd lë scudet 1926-27 a l'é stàita decidùa da la Federassion ai 3 ëd novèmber 1927 e a rësguardava la partìa antra 'l Tòr e la Juventus dij 4 ëd giugn dël midem ann. Tòr e Juve a j'ero qualificasse për ël giron final, an rivand prim an sò giron rispetiv dël Nòrd. Ant ël torneo final, a l'andà la Juve a l'avìa batù ël Tòr 1-0, con grija dël sentratach Pastore. Ant la partìa d'artorn, ai 4 ëd giugn 1927, ël Tòr a l'avìa vagnà 2-1 (0-1 ant ël prim temp): apress na grija dël juventin Torriani a la fin dël prim temp, a l'avìo segnà Balacics e Libonatti. A la fin dël giron final, ël Tòr a l'era rivà prim, dnans al Bològna e a la Juventus.

Chèich di apress, un giornal ëd Milan a l'avìa scrivù che a-i era stàit un tentativ ëd corussion da la part d'un dirigent dël Tòr ant ij confront ëd chèich giugador dla Juve për la partìa dij 4 ëd giugn. La stòria a l'é stàita arpijà dal Tifone, ebdomadari roman dirigiù da Ennio Viero. Un giornalista a l'avìa fàit n'anchiesta privà e a l'avìa concludù che al giugador juventin Allemandi a j'ero stàite promëttùe vintessinch mila lire, ma peui a l'avìo nen daje, përchè Allemandi a l'era stàit un dij mej giugador ant la partìa.

L'anchiesta dla Federassion a l'ha mnà a la révoca ëd lë scudet për ël Tòr, a la sospension d'Allemandi a temp indeterminà e a d'àutri provediment dissiplinar contra l'echip granata

La prima Copa Italia

Quand ël cont Cinsan a l'ha lassà la presidensa për ël Tòr a l'é ancaminà un perìod dur ëdcò për ël fàit che an coj ani-lì la Juventus a l'ha vagnà sìnch ëscudèt an sìnch ani e parèj ij granata a l'han dovù contentesse dël sènter ëd la classificassion për vàire stason. Tutun, da la stason 1935-36, a l'é ancaminà l'arnàssita che a l'ha butà le fondamente për la squadra che ant ij ani '40 a sarà 'l Grand Turin: col ann ël Turin a l'é ruvà ters, darera al Bològna e a la Roma, ma dzoratut a l'ha vagnà soa prima Copa Italia. Ant la final ëd Génoa ij granata a l'han batù, ant na final tuta piemontèisa, ij gris dël Lissandria për 5 a 1. Dël 1936-37, për volontà dël goern fassista, ël Tòr a l'ha cambià sò nòm da Turin Fótbal Club ant ël pì italian "Associazione Calcio" përchè an cola época a-i era gnun-a toleransa për le paròle nen italian-e. An cola stason ël Turin a l'é ruvà ters antramentre che an cola dòp (1938-39) a l'é montà a lë scond scalin ëd la classificassion.

Ël Grand Turin

Për aprofondì, ch'a varda l'artìcol: Tragedia 'd Superga

Ël moment pì bel ëd la stòria granata a l'é stàit ëd sicura col dël Grand Turin, na squadra imbatìbil e bon-a a vagné 5 ëscudèt tra ël 1942 e 'l 1949 e na Copa Italia dël 1943 (parèj ël Turin a l'é stàit la prima squadra piemontèisa a vagné Copa Italia e scudèt ant la midema stason). Capitan e leader ëd col ësquadron a l'é stàit Valentino Mazzola, pare 'd Ferruccio e ëd Sandro che peui a son ëstàit ëdco lor fotbaleur. La formassion pì dovrà a l'era: Bacigalupo, Ballarin, Maroso, Grezar, Rigamonti, Castigliano, Menti, loik, Gabetto, Mazzola, Ossola. La serie 'd vitòrie a l'é fërmasse mach quand, an tornand da na trasferta fàita a Lisbon-a, ël reoplan che a portava ij campion a Turin a l'é schërpasse contra 'l murajon ch'a-i era darera a la Basìlica ëd Superga. An col terìbil assident, marcà ancora adess ant la memòria dij turinèis, a son mòrtie tuti ij titolar e le riserve dla squadra, doi dirigent (Agnisetta e Civalleri), doi antreneur (Egri Erbstein e Leslie Lievesley), ël masseur Cortin-a e tre giornalista (Luigi Cavallero, Renato Tosatti e Renato Casalbore).

J'ani '70

Dòp costa tragedia la squadra a l'ha vivù dë stason pien-e 'd dificoltà. Dël 1959 a l'é rivaje la prima degradassion an serie B, compagnà da la denominassion ëd "Talmon Turin" che tuti ij tifos a s'arcòrdo ancora adess. Ël Tòr a l'é restà an serie B mach na stason e già ant ël campionà 1960-61 a l'ha giugà an Serie A e doi ani dòp a l'é stàit catà da monsù Orfeo Pianelli, l'ùltim president granata grand për dabon. La squadra a l'é stàit torna protagonista quand ël neuv president a l'ha catà dal Génoa Gigi Meroni. Con cost giugador genial e con n'òmo coma Nereo Rocco coma antreneur, la squadra a l'é ruvà tersa ant la classificassion (1964-65). La stòria ëd Meroni al Tòr a l'é terminà an manera tràgica tant ma soa vita: ël 15 d'otóber dël 1967 ël giugador granata, dòp na partìa vagnà antëcà contra la Sampdòria, a ven massà da na vitura an traversand la stra an Cors Re Umbert, ant ël sènter ëd Turin. Ël Tòr sensa sò campion a l'ha finì la stason ant la posission ch'a fa set ma a l'ha vagnà la sgonda Copa Italia 'd soa stòria. Antratant Pianelli a séguita a constrùe na squadra fòrta e dël 1971 a l'é ruvà la tersa Copa Italia dla stòria granata antramentre che dël 1971-72 ël Turin a l'ha finì 'l campionà sgond, a un pont da la Juventus. Lë scudet a l'é rivà dël 1975-76, a la fin ëd n'armonta fiamenga fàita a la Juve 'd Carlo Paròla che, a la prima a l'avìa sìnch pont ëd vantagi sël Tòr, pont ësgairà con tre dërote an tre partìe (dont un-a ant ël derby d'artorn vagnà dal Tòr 2 a 1) che a l'han fàit cadò al Tòr ëd la prima posission ant la classificassion. Ij granata a son rivà a giughé l'ùltima partìa antëcà contra 'l Cesena con un pont ëd vantagi dzora la Juve che a dovìa giughé a Perugia. Ij granata a son stàit nen bon a vagné soa partìa ma 'l pari a l'é bastà da già che la Juve a l'ha perdù 1 a 0 a Perugia. Ël Tòr a l'é campion 27 ani dòp Superga e con un vantagi 'd doi pont dzora ij "cusin". Ant la stason sucessiva costa dësfida a l'é arpetusse: costa vira però ij granata a son rivà sgond con 50 pont contra ij 51 pont ëd la prima Juve 'd Trapattoni (record për ël campionà con 16 squadre). Dël 1978 ël Tòr a l'é ruvà torna sgond ansema al Vicensa 'd Paolo Rossi e ancora darera a la Juventus; peui ant le stason ch'a son rivà dòp a l'ha nen savù arpete coj arzultà con l'ecession dël 1984-85 quand a l'é riva sgond darera al Veron-a d'Osvaldo Bagnoli.

Da la "B" a la final ëd la Copa UEFA

A la fin dël campionà 1988-89 ël Tòr a va torna an Serie B për la sgonda vira 'd soa stòria. Però la sgonda categorìa a smija squasi fé dla bin a la società granata che a artorna sùbit an Serie A ant la stason 1989-90 con na marsa trionfal. Con Emilian Mondònich coma antreneur n'ani dòp la squadra a riva an UEFA, an ruvand ëdcò anans a la Juve che, për la prima vira an 28 ani, a resta fòra da tute le competission europenghe (1963-1991). Dël 1991-92 ël Turin a smija la squadra pì fòrta dla Serie A ansema al Milan (peui vincidor dlë scudèt), e a va franch bin ëdcò an Copa UEFA andoa a vagna an semifinal contra 'l Real Madrid. Ant la final contra l'Ajax, n'àutr ësquadron dël fótbal mondial, ij granata a fan pari (2 a 2) antëcà antramentre che a Àmsterdam a finiss 0-0 a dispet dij tre paloch ciapà dai turinèis.

Cola stason an campionà a finiss con ij granata ant la tersa posission.

Për boneur ël randevó con la vitòria a l'é rispetà n'ann dòp. La quinta Copa Italia a intra ant ël palmares ant la stason 1992-93 mersì a la final contra la Roma. La final a l'é motobin dura, dzoratut ant l'artorn a Roma, andoa ij giàun-ross a vagno 5 a 2 ma tute coste grije a basto nen përchè 'l Tòr anteca a l'ha vinciù 3 a 0. Mersì a la régola che a favoriss chi a marca ëd grije an pì fòra, ël Tòr a vagna soa quinta Copa.

La crisi

La vitòria dla Copa Italia a basta nen a salvé la società granata che, ant l'istà dël 1993, a va an faliment. Da col moment a-i son mach dle società modeste o disastrose a guidé 'l Turin, fin-a a la mira che, an pòchi ani a dësbelo la "Primavera" (setor giovanil dël Tòr e da sempre orgheuj granata) e a campo giù 'l mìtich stadi Filadelfia, teatro che a l'avìa vist vagné ij campion dël Grand Turin. Ancheuj ël "Fila" a l'é mach un drocheri e dzora la possibilità d'arfelo a son fasse mach ëd paròle.

La società a cangia padron e antreneur dël 1995 ma j'arzultà a son ancora pej: dël 1995 ël derby contra la Juve a finiss 5 a 0 për ij bianch-nèir e costa derota a porta a l'esension ëd Nedo Sonetti. La stason a finiss con ij granata an B për la tersa vira an soa stòria.

L'artorn an Serie A, dòp ël disavans përdù ai rigor contra 'l Perugia dël 1997-98 (3 a 5 l'arzultà final a Res dl'Emilia), a ruva dël 1998-99, dòp na stason motobin bon-a (prim pòst an Serie B për la tersa vira ant la stòria granata). Belavans già a la fin ëd la stason 1999-2000 ël Tòr a cala torna an Serie B e da sì a ancamin-a n'época andoa la squadra granata a armonta e a cala tra A e B con l'ùltima degradassion dël 2002-03.

Ant j'ani dël fótbal modern ël Turin a perd soa identità e a treuva sò pòst nì tra le società pì grande e riche ni tra cole pì cite dla Serie A. Nomach dël 2001-02 ël Tòr as salva con tranquilità e as qualìfica për la Copa Intertoto, torneo ëd qualificassion a la pì famosa Copa UEFA, anté che a ven eliminà dal Villareal spagneul.

An costa época a son mach ij tifos a difende për dabon l'identità dël Tòr: ël 4 ëd magg dël 2003, dòp na neuva degradassion an Serie B, 50.000 granata (ruvà da tut ël Piemont e dal mond) a fan na marsa për le contrà 'd Turin, an partend da lòn ch'a resta dlë stadi Filadelfia, an passand an Cors Re Umbert anté che a l'é mòrt Gigi Meroni për ruvé an Piassa San Carl e a Superga. Cost a l'é 'l segn che la passion a l'é sempre viva 'dcò se j'arzultà a rivo nen: ël poeta Giovanni Arpino a l'avìa ciamà cost sentiment Tremendism Granata.

Ël 26 ëd giugn dël 2005, ant në stadi franch pien, ël Turin a vagna 'l play-off contra 'l Perugia e a torna an Serie A ma la gòj a dura pòch: cola istà për ëd problema conòmich la società a ven declarà an faliment e a spariss dòp 99 ani dë stòria.

Turin Fótbal Club 1906

Dòp costi problema, na neuva partìa ëd sòcio guidà da Pierluis Marengh (e con pòche possibilità conòmiche) a crea la Società Civile Campo Torino (la denominassion a ven dal vej nòm dël camp Filadelfia); ël 19 ëd luj a presenta la domanda për pijesse tìtoj e trofeo dël vej Tòr për nen parte da la serie C ma da la serie B.

Ël 16 d'agost dël 2005 la FIGC a arconòss a la neuva società 'l tìtol ësportiv dël vej Turin Fótbal: la neuva dirigensa, an partend da zero, a l'ha vagnà la possibilità ëd constrùe sota la mira sportiva e organisativa ël neuv Tòr. Ël 19 d'agost ant ël Bar Nòrmann (na vira ciamà Biraria Voigt, la midema andoa l'era fondasse la società) la neuva dirigensa a lassa la proprietà dël club a Urbano Cairo.

Cost process a ven completà ël 12 ëd luj dël 2006 quand Urbano Cairo a cata për 1.411.000 euro la marca dël vej Turin con le Cope e ij trofeo dël Grand Turin.

L'artorn an Serie A

La squadra, guidà da l'antreneur Gianni de Biasi, a ancamin-a 'l campionà con na vitòria contra l'Albinoleffe, 1 a 0 mersì a la grija marcà da Enrico Fantini, giugador che a sarà motobin amportant dzoratut ant la prima part ëd la stason an marcand vàire grije amportante. Amportant a l'é 'dcò un fotbaleur ruvà dal Parma, Alessandro Rosina sùbit ciamà dai tifos "Rosinaldo" për ij sò dribbling. La squadra a finiss tersa an campionà e a vagna ij play-off ant la final contra 'l Mantoa an artornand an serie A.

Da j'achit al di d'ancheuj