Ziemia Łukowska: Jednostka podziału terytorialnego w województwie lubelskim (I Rzeczpospolita)
Ziemia łukowska (łac. Terra Lucoviensis) – niewielka jednostka historycznego podziału terytorialnego ze stolicą w Łukowie, położona w północno-wschodniej części Małopolski.
Ziemia łukowska ukształtowała się w ramach najpierw księstwa krakowskiego i sandomierskiego, województwa sandomierskiego, a następnie, od 1474 roku, w ramach województwa lubelskiego, gdzie stanowiła odrębny powiat. Łuków stanowił również siedzibę starostwa grodowego, obok Lublina.
Ośrodkiem rozwoju parafii ziemi łukowskiej był Łuków. W latach 1254–1257 r. Łuków był przejściowo stolica biskupstwa misyjnego ustanowionego przez księcia Bolesława Wstydliwego celem chrystianizacji Jaćwingów, na czele którego stanął franciszkanin, Bartłomiej z Pragi. Biskupstwo zostało zniesione na skutek protestów krzyżackich. Niewiele później (przed 1327 r.) powstała parafia w Kocku. Do końca XVIII wieku biskupi krakowscy erygowali w sumie 12 samodzielnych parafii. Oprócz dwóch najstarszych były to: parafia Tuchowicz (przed 1350–1351), Zbuczyn (1418 – erekcja powtórna), Pruszyn (1430), Trzebieszów (1430), Ulan (ok. 1440), Serokomla (1444–1445), Kozirynek (Radzyń, 1456), Siedlce (1532), Radoryż (1588) i Stanin (1599). W Domanicach przed 1595 powstał kościół, wprawdzie tylko filialny parafii łukowskiej, jednak z wydzielonym okręgiem, a od 1747 r. samodzielna parafia. Także w Kąkolewnicy od XVIII w. funkcjonował kościół filialny – parafii Trzebieszów. Niektóre wsie zachodniego skraju ziemi łukowskiej należały do parafii Wilczyska (przed 1325–1328) i Wojcieszków (1434), posiadających swoje ośrodki na terenie ziemi stężyckiej. Natomiast parafia kocka rozciągała się na fragment ziemi lubelskiej i stężyckiej.
Ziemia łukowska miała zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszenia wyprawą łanową.
Budowle i założenia urbanistyczne powstałe na terenie ziemi łukowskiej przed 1795 rokiem, które zachowały się i są zabytkami
Najstarszymi zabytkami, podlegającymi ochronie konserwatorskiej, są średniowieczne grodziska, m.in. koło Tuchowicza, Łukowa, Strzyżewa, Turowa i Niewęgłosza.
Układ urbanistyczny z I połowy XV w., z centrum w pobliżu zakola Krzny Południowej
Zespół klasztorny bernardynów przy ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego, powstały w połowie XVIII w.
kościół pw. Podwyższenia Krzyża św., budowany od połowy XVII w. do 1770 r., obecnie parafialny
dzwonnica, murowana, barokowa
zabudowania klasztorne (obecnie należące do I Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki)
Zespół klasztorny pijarów przy pl. G. Narutowicza i ul. J. Piłsudskiego, powstały w XVIII w.
kościół pw. Przemienienia Pańskiego, wykonany na podstawie planu z 1721 r. Antoniego Solariego w latach 1733–1762 (obecnie kościół parafialny, podniesiony do rangi Kolegiaty Łukowskiej)
kolegium, otwarte dla uczniów w 1701 r., i zabudowania klasztorne (do 1996 r. Liceum Medyczne, obecnie Powiatowy Urząd Pracy)
Konwikt Szaniawskich przy ul. J. Piłsudskiego, powstały w latach 1728–1733 (obecnie Muzeum Regionalne)
Kościół Świętej Trójcy, parafialny; ufundowany przez Mniszchów, ukończony w 1641 r., w stylu późnorenesansowym; jedna z czołowych budowli renesansu lubelskiego; przy kościele brama-dzwonnica, wzniesiona na polecenie gen. Eustachego Potockiego przez Jakuba Fontanę w drugiej połowie XVIII wieku oraz budynek murowany szpitala dla ubogich z XVIII w.
Zespół pałacowo-parkowy
pałac Potockich, zbudowany w połowie XVIII w.; w XV w. znajdował się tu zamek Kaznowskich, a w latach 1685–1709 właściciel dóbr radzyńskich podkanclerzy S. A. Szczuka, korzystając z usług architekta królewskiego Augusta Locciego, wzniósł barokową rezydencję typu reprezentacyjno-obronnego; projekt budowy pałacu wykonał Jakub Fontana
Oranżeria, murowana, wykonana według projektu Jakuba Fontany około 1750 r.
park pałacowy z XVIII w., właściwie pozostałości jego regularnego założenia
pałac Ogińskich z I poł. XVIII w., przebudowany w stylu klasycystycznym na koszt księżnej Aleksandry Ogińskiej w l. 1776–1782 (obecnie siedziba władz Akademii Podlaskiej)
oficyna pałacowa
pawilon ogrodowy
Park miejski Aleksandria z 1768 r. – park sentymentalny założony przez księżną A, Ogińską w 1768 r. na części spacerowego ogrodu włoskiego Czartoryskich z I połowy XVIII w.
Ratusz miejski zwany „Jackiem” powstały w l. 1767–1771, przebudowany po pożarach, przed 1787 i 1789 r. (obecnie Muzeum Regionalne)
Zespół podworski w Wesołówce koło Stanina – ruina stanińskiego dworu przebudowanego po 1820 r. na miejscu dworu-zamku z I połowy XVII w., z fosą i tarasami ziemnymi, oficyna, stajnia i park
Ponadto do 2009 r. stał w Staninie drewniany kościółek parafialny z 1756 r., który został translokowany do Pratulina.
Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z 1779–1782, klasycystyczny, zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga i dwie dzwonnice
Pałac klasycystyczny księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, wybudowany na bazie dawnego pałacu Firlejów według projektu Szymona B. Zuga w 1770 roku, przebudowany ok. 1779 r.otoczony parkiem geometryczno-krajobrazowym (obecnie Dom Spokojnej Starości)
Do najcenniejszych zabytków historycznej ziemi łukowskiej należy renesansowy kościół w Radzyniu Podlaskim, barokowe kościoły, dwa w Łukowie, jeden w Siedlcach, rokokowy pałac w Radzyniu, budynek ratusza w Siedlcach oraz klasycystyczne dzieła architektoniczne w Siedlcach i w Kocku.
Muzeum Regionalne w Łukowie, utworzone w 1960 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łukowskiej
Muzeum Okręgowe w Siedlcach zał. w 1928 r. pod nazwą Muzeum Ziemi Podlaskiej, zbiory zniszczone w 1944 r., odrodziło się pod przedwojenną nazwą, w l. 1975–1999 – Muzeum Okręgowe, obecnie Muzeum Regionalne w Siedlcach
Muzeum Diecezjalne w Siedlcach, zał. w 1918 r. w Janowie Podlaskim, w 1922 przeniesione do Siedlec, podczas okupacji niemieckiej uratowano tylko część zbiorów; w 2000 r. ponowna erekcja Muzeum Diecezjalnego
Izba Regionalna w Wojcieszkowie, utworzona w 1991 r. przy Towarzystwie Przyjaciół Wojcieszkowa
Radzyńska Izba Regionalna założona w 2004 r. w pałacu Potockich
Izba Regionalna w Białej k. Radzynia
Izba Regionalna w Borkach, utworzona w 2008 r. przy Gminnej Bibliotece Publicznej
Muzeum Parafialne w Kocku, z działami poświęconymi wspólnotom kalwinów i żydów; otwarte 29 IX 2017 r.
Muzeum Historii Kocka, otwarte w 2017 r., dn. 14 XII
Izba Pamięci przy OSP w Nurzynie, poświęcona szczególnie lokalnym bohaterom i wydarzeniom II wojny światowej, a także okresu powojennego; otwarta w 29 V 2020 r.
Współczesność
Miasta
Obecnie na obszarze ziemi łukowskiej znajdują się zaledwie cztery miasta. Są to:
Gminy wiejskie powstałe na terenie ziemi łukowskiej (w kolejności nawiązującej do układu dorzeczy), data pierwszej wzmianki i herb współczesny oraz uwagi o zasięgu gminy
Piotr Aleksandrowicz, ks.: Diecezja Siedlecka, czyli Podlaska. W 150 rocznicę erekcji (1818–1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej, czyli Podlaskiej. Kuria Diecezjalna Siedlecka, czyli Podlaska, Siedlce 1971. http://www.diecezja.siedlce.pl/inne/aleksandrowicz.doc, dostęp 2009-02-10.
Czesław Kosyl: Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego (Prace Onomastyczne; 23). Wrocław 1978.
Katarzyna Mikocka-Rachubowa: Sztuka Ziemi Łukowskiej w XVI–XVIII wieku. W: Łuków i okolice w XIX i XX w. (Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych im. Stanisława Herbsta; 51). Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1989. ISBN 83-220-0361-7.
This article uses material from the Wikipedia Polski article Ziemia łukowska, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Treść udostępniana na licencji CC BY-SA 4.0, jeśli nie podano inaczej. Images, videos and audio are available under their respective licenses. ®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Polski (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.