Władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego

Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo.

Ostatnim dziedzicznym wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie.

Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy.

Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, lub także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy(inne języki).

Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wikint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie.

W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wikinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy.

Osobny artykuł: Giedyminowicze.

Portret	Herb	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
		Giedymin	1316 – 1341	Wielki książę litewski.
		Jawnuta Giedyminowicz	1341 – 1344	Wielki książę litewski.
		Olgierd Giedyminowicz	1345 – 1377	Wielki książę litewski.
		Władysław II Jagiełło	1377 – 1381	Wielki książę litewski, najwyższy książę litewski, Król Polski.
		Kiejstut Giedyminowicz	1381 – 1382	Wielki książę litewski.
		Władysław II Jagiełło	1382 – 1401	Wielki książę litewski, najwyższy książę litewski, Król Polski.
		Witold Kiejstutowicz	1401 – 1430	Wielki książę litewski.
		Bolesław Świdrygiełło	1430 – 1432	Wielki książę litewski.
		Zygmunt Kiejstutowicz	1432 – 1440	Wielki książę litewski.
		Władysław III Warneńczyk	1434 – 1444	Najwyższy książę litewski, król Polski, król Węgier.
		Kazimierz IV Jagiellończyk	1440 – 1492	Wielki książę litewski, król Polski.
		Aleksander I Jagiellończyk	1492 – 1506	Wielki książę litewski, król Polski.
		Zygmunt I Stary	1506 – 1548	Wielki książę litewski, król Polski.
		Zygmunt II August	1548 – 1572	Wielki książę litewski, król Polski.

Osobny artykuł: Władcy ziem polskich w czasie zaborów.

W 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy politycznej Europy, podzielona między Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Arcyksięstwo Austriackie. Dwa pierwsze traktaty rozbiorowe, podobnie jak każdy traktat o zmianie granic, zostały zatwierdzone przez polski Sejm; trzeci rozbiór, wobec likwidacji państwa, nie mógł być przez stronę polską zatwierdzony. Żadne z państw zaborczych nie usiłowało się przedstawić jako następca prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Władcy państw zaborczych dodawali do swojej tradycyjnej tytulatury określenia związane z ziemiami znajdującymi się w granicach dawnej Rzeczypospolitej. Cesarzowie Rosji posługiwali się m.in. tytułami wielkiego księcia Litwy, Wołynia i Podola, księcia Żmudzi oraz pana i wielkiego księcia Połocka, Witebska i Mścisławia.

• Ochmański J., Historia Litwy, Warszawa 1982. ISBN 83-04-00886-6.