Anna Pustowójtówna: Polska powstanka styczniowa, sanitariuszka

26 lipca 1838 w Wierzchowiskach koło Lublina, zm. 2 maja 1881 w Paryżu) – powstaniec styczniowy (używała pseudonimu Michał Smok), sanitariuszka podczas wojny francusko-pruskiej i Komuny Paryskiej.

Anna Henryka Pustowójtówna

Henryka Lewenhard

Michał Smok

Anna Henryka Pustowójtówna w mundurze powstańczym 1863
Data i miejsce urodzenia	26 lipca 1838 Wierzchowiska
Data i miejsce śmierci	2 maja 1881 Paryż
Przebieg służby
Stanowiska	adiutant
Główne wojny i bitwy	Powstanie Styczniowe: bitwa pod Małogoszczem, bitwa pod Pieskową Skałą, bitwa pod Chrobrzem, bitwa pod Grochowiskami, Wojna francusko-pruska, Komuna Paryska
Multimedia w Wiki Commons
Cytaty w Wikicytatach

Była córką polskiej szlachcianki Marianny z Kossakowskich, herbu Ślepowron i rosyjskiego oficera Trofima Pawłowicza Pustowojtowa ros. Троф́им П́авлович Пустовойт́ов także Feofiła Pustowojtowa, majora – dowódcy koporskiego pułku piechoty w rejonie Żytomierza po 1831 – później generała, z pochodzenia Węgra: Teofila Pustaya (węg. Pusztay Theophilosz). Pochodząc z mieszanej rodziny: ojciec – Rosjanin, matka – Polka, uważała się za Polkę, w literaturze rosyjskiej jest nazywana Rosjanką lub rosyjską rewolucjonistką. Miała starsze rodzeństwo: siostrę Julię i brata – kapitana w armii rosyjskiej, w 1863 służącego w twierdzy kijowskiej, surowego dla podwładnych, wrogiego więźniom i nadgorliwego w prześladowaniu Polaków. Jej wychowaniem zajmowała się jednak głównie patriotycznie nastawiona babka Brygida Kossakowska.

Pierwszą edukację odebrała w Lublinie, w Szkole Wyższej Płci Żeńskiej Zgromadzenia Panien Wizytek, a następnie wraz z siostrą Julią kształciła się w renomowanym Instytucie Wychowania Panien w Puławach. Po ukończeniu szkoły przebywała w Lublinie, gdzie mocno angażowała się w działalność religijno-patriotyczną m.in.: demonstracyjne śpiewanie pieśni narodowych w miejscach publicznych, składanie kwiatów pod pomnikiem unii lubelskiej, organizowanie procesji kościelnych z okazji rocznic narodowych.

W 1861 została skazana za organizację i udział w takich manifestacjach na karę pozbawienia wolności, którą miała odsiedzieć w klasztorze prawosławnym w głębi Rosji. Ucieczką uchroniła się przed wykonaniem kary. Po niej przystała do organizujących się w Mołdawii oddziałów polskich.

Po wybuchu powstania styczniowego przyłączyła się do niego, przedzierając się przez granicę. Do oddziału generała Mariana Langiewicza dotarła 14 lutego w Staszowie (według innej wersji miało to miejsce pod Szydłowcem), mianował ją wówczas adiutantem Dionizego Czachowskiego, by później przyjąć na służbę przy swojej osobie. Brała udział w kilku bitwach: pod Małogoszczem, Pieskową Skałą, Chrobrzem, Grochowiskami. Aresztowana została razem z dyktatorem przez Austriaków po przeprawieniu się przez Wisłę do Galicji. Niepochlebni im pisali o romansie dowódcy z adiutantem – wersja ta zaistniała w beletrystyce po publikacji dramatu Dyktator Jerzego Żuławskiego w 1903 – poświęconego gen. Marianowi Langiewiczowi, lecz brak potwierdzenia w faktach.

 

 

Zwolniona z aresztu, po klęsce powstania nie powróciła do kraju, przebywała na emigracji, najpierw w Pradze, potem w Szwajcarii, ostatecznie w Paryżu. Zarabiała układaniem kompozycji z kwiatów. Wzięła udział w wojnie francusko-pruskiej i Komunie Paryskiej w charakterze sanitariuszki. Za niesienie pomocy rannym podczas służby w ambulansach w wojnie francusko-pruskiej została odznaczona Krzyżem Zasługi i dyplomem dziękczynnym przez Towarzystwo Niesienia Pomocy Morskiej i Lądowej. Wtedy też odnowiła znajomość ze Stanisławem Loewenhardtem, lekarzem – poznanym w czasie powstania styczniowego w oddziale gen. Mariana Langiewicza.

20 lipca 1873 (8 sierpnia 1873) poślubiła Stanisława Loewenharda, mieli czwórkę dzieci: Helena, Mania (1875 – 1882), Henryk franc. Henri (1877 – 1943) – lekarz. Po śmierci Natalii Rettel z domu Loewenhardt, bratowej – siostry męża (2 maja 1880) zaopiekowała się dwojgiem jej dzieci.

Zmarła nagle podczas snu prawdopodobnie na atak serca w Paryżu w nocy z 1 na 2 maja 1881 roku w domu przy ulicy Montparnasse 44 (spotyka się i inne daty dzienne). Pochowana na Cmentarzu Montparnasse Division 18 (14 est, 1 nord) numer koncesji: 1255 P 1880.

Jej imieniem nazwano ulice w Lublinie, Starachowicach oraz w Małogoszczu.

W 1903 Jerzy Żuławski opublikował dramat Dyktator o gen. Marianie Langiewiczu, którego akcja dzieje się podczas powstania styczniowego. Prapremiera Dyktatora odbyła się 22 stycznia 1903 w 40. rocznicę powstania styczniowego w Teatrze Miejskim we Lwowie. W roli Anny Pustowójtówny wystąpiła Irena Solska, Mariana Langiewicza – Ludwik Solski, Bohdana – Karol Adwentowicz, Nieznajomego – Kazimierz Kamiński. W akcję dramatu autor wplótł romans między gen. Marianem Langiewiczem a jego adiutantem, Anną Pustowójtówną, który odtąd funkcjonuje w literaturze popularnej. Anna Pustowójtówna jest także jedną z postaci musicalu „Fidelitas – Suita Lubelska” (2017).

• Nikołaj Wasiljewicz Berg, Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi od 1856 r. T.3, w Krakowie, Spółka Wydawnicza Polska 1899
• Franciszek Rawita-Gawroński: Henryka Pustowójtówna. Lwów: Gebethner i Ska w Krakowie, 1911, s. 40. OCLC 41879333.
• A. G.. Wspomnienie Henryki z Pustowojtów Lewenhardowej (część 1). „Dwutygodnik dla kobiet. Pismo belletrystyczne i naukowe”, s. 192-194, 11 czerwca 1881. Poznań. 
• A. G.. Wspomnienie Henryki z Pustowojtów Lewenhardowej (część 2). „Dwutygodnik dla kobiet. Pismo belletrystyczne i naukowe”, s. 202-206, 25 czerwca 1881. Poznań. 
• red. Witusik Adam A., Skarbek Jan, Radzik Tadeusz: Stanisław Wiśniewski: Pustowojtowa Anna Henryka. [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina [on-line]. Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN”. [dostęp 2012-01-23]. (pol.).
• Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa: Najdziwniejszy z adiutantów - opowieść o Annie Henryce Pustowójtównie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968, s. 502. OCLC 14024127.
• А. И., Герцен: Русская женщина у Лангевича (pl. Rosjanka u Langiewicza), Собр. соч. в 30 томах (pl. prace zebrane w 30 tomach). T. 17. Moskwa: 1959. (ros.).brak strony w książce
• Jerzy Żuławski: Dyktator. Prolog i cztery akty z krwawych dni 1863 r. Wyd. drugie. Kraków Lwów Warszawa: E. Wende nakł. Księgarni H. Altenberga, 1907, s. 321. OCLC 725401994.