Иван Григорьевич Иванов (1935 ага 15, Кужэҥер кундем, Чодыраял ял — 11 пургыж 2012, Йошкар-Ола) – марий йылмызе, шанчызе, филологий шанче доктор (1975), профессор (1981), Россий Федерацийысе кӱшыл школын сулло пашаеҥже (2002), Марий АССР-ысе шанчын сулло пашаеҥже (1979), Финн-угор ушемын йотэлысе йыжъеҥже (1983, Финляндий), М.А.
Кастрен лӱмеш ушемын йыжъеҥже (1990), Гуманитар шанче Академийын действительный йыжъеҥже, академик (1994), Эстон Республикын 4-ше степенян «Маарьямаа Ырес» орденын кавалерже (2006), Марий Эл Республикысе М.Н. Янтемир лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше (2011).
Иван Григорьевич Иванов | |
---|---|
Шочын: | 1935 ий 15 ага (88 ий) |
Шочмо вер: | Марий АССР, Кужэҥер кундем, Чодыраял ял |
Колен: | 2012 ий 11 пургыж |
Колымо вер: | Йошкар-Ола |
Эл: | Совет Ушем Россий |
Шанче алан: | йылмызе |
Паша вер: | Марий кугыжаныш университет |
Шанче степень: | филологий шанче доктор |
Шанче чап лӱм: | профессор |
Альма-матер: | Марий кугыжаныш университет |
Шанче вуйлатыше: | Пенгитов, Николай Тихонович |
Чап пӧлек да премий | |
Кышкар:Аҥа/Викицитатник |
Иван Григорьевич Иванов 1935 ий ага тылзын 15-ше кечынже Марий АССР Кужэҥер кундем Чодыраял ялыште шочын.
Иванов Иван Григорьевич – Марий Эл Республикын сулло шанчыеҥже, тӱвыра да образований лӱмлӧ пашаеҥже. Тудын лӱмжӧ Россий Федерацийын шанче да туныктымо пашаште кумдан пале, пытартыш лучко ий жапыште финн-угор йылмышанчыште ик эн почетан верым налын шоген. Уло пашаже кызытсе сылнымут литератур историй, фонетике, лексике, орфографий, топонимике, диалектологий, этимологий да стилистике проблемым шымлымашке виктаралтын. Тудо йылмышанчын кажне областьышкыже пеш кугу надырым пыштен, тыге марий да финн-угор йылмышанчым у кӱкшытыш нӧлталын. Тудо 28 книгам возен: монографий, вуз учебник, туныктышо да студент-влаклан учебно-методический пособий-влакым, да тыгак 350 утла публикацийже уло. Нунын коклаште статья, отзыв, шонкалымашан статья, рецензий да очерк-влак ятыр.
Иван Григорьевич 15 ага (май) 1935 ий Марий АССР Кужэҥер кундем Чодраял ялыште кресаньык ешеш шочын. Тудын йоча пагытше сар жапыште эртен, садланак изинек тудо илышын шере-кочыжым шижын шуктен.
Илышыже неле жапыште эртен гынат, Иван Григорьевич эн ончыч Нурсола тӱҥалтыш школышто, варажым Кугу Царанур шымияш школышто шинчымашым поген. Тиде школым тунем пытарымек, У Торъял педагогический училищыште тунеммым шуарен. Куженер районын школлаштыже 2 ий пашам ыштен. Варажым Н. К. Крупская лӱмеш Марий Кугыжаныш педагогический институтыш тунемаш пура.
Н.К. Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогике институтын историко-филологический факультетыштыже тунемме жапыштыже (1955-1960 ийлаште) шуко тӱрлӧ пашам ыштен шоген: мер пашаште чулым лийын, Казахстанын целинный мландым нӧлтымаште тыршен, тунеммаштат киен кодын огыл. Тиде жапыште факультетыште кумдан палыме тыгай педагог-влак туныктеныт: Т. Г. Апатеева, З. Ф. Барцева, Ф. И. Гордеев, Д. И. Козьмина, М. Н. Лебедева, Г. С. Патрушев, Н. Т. Пенгитов, С. Я. Черных, В. И. Юшков да моло. Мутат уке, нуно И. Г. Ивановын ончыкылык илыш корным ойырымаште изи огыл верым налын шогеныт. Эше студент годымак тудо марий йылме дек шӱмаҥын.
Институт деч вара самырык специалист икмыняр жап республикысе «Рвезе коммунист» самырык-влаклан газетын редакцийыштыже пашам ышта. Варажым тудым МарНИИ-шке йылме секторын изирак шанче пашаеҥлан пашам ышташ ӱжыт. Тидыжак, очыни, йылме шымлызе лияш таратен.
Наука корныш лекташ шонымаш тудым Тарту кугыжаныш университетыш (1961-1964) конда. Ту жаплан тиде университет Совет Союзышто финно-угроведенийын рӱдыжӧ лийын. Тыште, Эстонийыште, Иван Григорьевич шке шочмо йылмыжым шымлымаш предмет семын йӧратен шында, марий йылмым вес шинча дене ужаш тӱҥалеш, ик эн тӱҥым умыла: йылмынам кутырышо семын гына огыл ужман, а патриотла да аралышыла перегыман, аралыман. Иктешлымаш семын 1969 ийыште аспирантурышто «Марий йылмын тоншай говорын фонетикыже» темылан кандидатлык диссертацийым арален.
1966 ий гыч И. Г. Иванов МарНИИ-ште кугурак шанче пашаеҥ лиеш, йылме секторым вуйлаташ тӱҥалеш. Тиде жапыште тудо науко пашаш чот келгемеш, марий йылмын йӱдвел-касвел наречий шымлымашым ончыко шуя. Г. М. Тужаров дене пырля «Марийские диалекты» серийын икымше кок выпускым луктыт – монографийым «Северо-западное наречие марийского языка» (1970) да «Словарь северо-западного наречия марийского языка» (1971). Тыгак тудо диалектологий, лексика да возыктышын историйже нерген статьялам воза: «К вопросу о происхождении тоншаевских марийцев» (1967), «Ударение в тоншаевском говоре марийского языка» (1967), «Марийские лексические заимствования в русских говорах Вятского говора» (1969) да моло.
1975 ий гыч кӱшыл школла дене шке пашажым кылда, чын ойлаш гын, Марий кугыжаныш университет дене, икымше кечыла гычак историко-филологический факультетын илышыш чулымын ушналтеш. Факультетын деканже семын (1977-1988) студент да преподаватель-влакын учебно-методический да научно-исследовательский пашаштым виктарен; тӱшкаешым (коллективым) диалектологий, фольклор, этнографий материалым поген шогаш; тунемме программым, марий йылме да литература дене занятий-влакым эртарыме учебный да методический пособий-влакым возаш кумылаҥден. Тудын вуйлатымашыж дене факультет йол ӱмбак пеҥгыдын шогалын, квалификациян кадр дене погынен. Тудо марий филологий (1975-1990) да марий йылме (2000-2005) кафедре-влакын вуйлатышыже лийын. 2005 ий гыч марий йылме кафедрын профессоржо, а 2010 ий гыч пытартыш кече марте Марий кугыжаныш университетысе Финн-угор институтын директорын шанче паша дене алмаштышыжлан пашам ыштен. 1994-2000 ийлаште совместительстве дене Марий образований институтысо марий филологий да культурологий кафедрын вуйлатышыже лийын.
Марий орфографийым саемдымаште Иван Григорьевичын надырже кугу, 1992 ийысе «Орфографический словарьын» шанче редакторжо лийын, 2003 ийысе вашталтше орфографийын проектым ямдылымаште да редактироватлымаште тыршен. Профессор марий йылмын фонетике могыржым возымаште ончыктымылан шоген. Алфавит да орфографий йодышла дене кылдалтше шуко статьям серен: «Этапы развития марийской графики и орфографии» (1975), «Марийский язык. Совершенствование алфавита и орфографии» (1982), «Латинизация марийского алфавита» (1971), «О новой орфографии марийского языка» (1989), «Новый орфографический словарь» (1992), «О сложных словах» (1994), «О некоторых особенностях употребления согласных в марийском языке» (1996), «Какой алфавит более подходит для марийского языка» (1999) да моло.
Профессор И. Г. Иванов марий йылмын лексике йодышлажым келгын шымлен. Тудо «Русско-марийский словарь» (1966), «Словарь синонимов марийского языка» (1975), шуко томан «Словарь марийского языка» книга-влакын ик авторжо, «Словарь новых слов марийского языка» (2001), «Словарь лингвистических терминов марийского языка» (2004) мутерлан авторжо лийын. Тиде проблеме дене кылдалтше шуко тӱрлӧ статьялам ончыкташ лиеш: «Марийские лексические заимствования в русских говорах Вятского края» (1969), «Вопрос о пуризме в марийском языкознании» (1975), «Топонимические этюды» (1978), «Еще раз об этнониме черемис» (1978), «Нужно ли обогащать лексику в современное время» (1989), «Нужно вернуть забытые слова» (1989), «Проблемы обогащения лексики марийского литературного языка на современном этапе» (1993), «К проблеме формирования терминологической лексики марийского языка» (2003) да тулеч моло.
Тудын пашаже кумдан каҥашалтын да тӱнямбал финно-угровед-влакын конгресслаште чынлалтын (Таллинн, 1970; Будапешт, 1975; Турку, 1980; Дебрецен, 1990; Йӱвӓскӱлӓ, 1995; Тарту, 2000; Йошкар-Ола, 2005), да тыгак тӱнямбал, российысе, регионкокласе, республикысе, вузын научный да научно-практический конференцийлаштыже ончалтыныт.
Шанчызе кугу научно-организационный пашам эртарен. Тудо Марий Кугыжаныш университетын финно-угор йылмыла дене докторский диссертацийым аралыме диссертационный советын членже лийын, аспирант-влакым чеслын поген шоген. Иван Григорьевич шуко тӱрлӧ ученый ушем-влакын, тӱрлӧ научный комиссий-влакын, тӱнямбалсе научный «Lingvistica Uralica» журналын (Таллинн) да уло российысе «Финно-Угроведение» (Йошкар-Ола) журналын членже лийын.
Иван Григорьевич шуко жапым мер пашалан ойырен. Тудо «Марий ушем» калык толкынын ик организаторжо, Марий Мер Каҥашын активистше лийын. Тудын инициативыже да талын тыршымыже почеш ынде мыняр ий почела «Марий тиште кече» Марий Эл Республикын официальный кугыжаныш пайрем семын палемдалтеш.
И. Г. Иванов тошло (целеустремленный), шке шанче пашаштыже чыла радамлыше, пашам ыштен кертше, у творческий шонымашан да кӱжгӧ ончыкылык планан шанчызе лийын. Марий калыкын, тӱвыран патриотшо семын Марий Эл Республикысе да уло финно-угор тӱня шанчын, тӱвыран вияҥмаштышт надырже серыпле.
Касвел-венгрий университетын (Сомбатхей) филологий шанче доктор, профессор Я. Пустаин шочмыжлан 60 ий темме лӱмеш.
This article uses material from the Wikipedia Олык Марий (Olyk Marij) article Иванов, Иван Григорьевич, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контентым CC BY-SA 4.0 лицензий почеш кучылт кертыда (весым возымо огыл гын). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Олык Марий (Olyk Marij) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.