Людмила Ивановна Барцева (1955 ага 17, РСФСР, Марий АССР, Морко кундем, Пектывайсола ял) — марий шанчызе, йылмызе, туныктышо, филологий шанче кандидат (1990), доцент (1995), Марий Эл Республикын сулло туныктыш пашаеҥже (2002).
Людмила Ивановна Барцева | |
---|---|
Шочын: | 1955 ий 17 ага (68 ий) |
Шочмо вер: | РСФСР, Марий АССР, Морко кундем, Пектывайсола ял |
Эл: | Совет Ушем Россий |
Шанче алан: | йылмызе |
Паша вер: | Марий кугыжаныш университет |
Шанче степень: | филологий шанче кандидат |
Альма-матер: | Тарту университет |
Шанче вуйлатыше: | Пауль Аристэ |
Чап пӧлек да премий | Марий Эл Республикын сулло туныктыш пашаеҥже, Россий Федерацийын Туныктымаш да шанче министерствын Чапкагазше (2010) |
Кышкар:Аҥа/Викицитатник |
Людмила Ивановна 1955 ийын ага тылзын 17 кечынже Марий АССР Морко кундем Пектывайсола ялеш шочын.
Шинчашвочшо тиде марий ӱдырамашым мый икымше гана мӱндыр Эстонийыште, ужынам. Тунам Тарту университетыш стажировкыш миенам ыле, а тудо тушто аспирантурышто тунемеш улмаш. Ала-мо шот дене вигак шинчашкем перныш. Марий ӱдырла коеш. Шара шинчан, ошалге ӱпан, шумешке-савырле койышан — марий ӱдыр ушешем ала-молан эре тыге сӱретлалтын. Мыйын ончылно шогышо ӱдырат лач тыгаяк ыле, Да эше весела койышан, пӱсӧ йылман, чулымын тарванылше. Икманаш, мыйын суретлыме марий ӱдыр кышкарыш чыла шотыштат шьпта. Вигак шоналтышым: тиде марий ӱдыр докан. Йоҥылыш шым лий. Маньыч – тиде Людмила Барцева, профессор Пауль Аристэн аспиранткыже. Профессор П. Аристэ – мыйынат шанчывуйлатышем. Палем, пылде-полдо еҥым тудо шке декыже ок нал. Тыгеже тиде – ушан-шотан марий еҥ. Эше шоналтышым: эстон коклаште тудо марий-влакым сай могырым ончыктен кертеш. Тидат кӱлеш. Вет чумыр калыкын чурийжым-сынжым чӱчкыдынак тудын поена еҥже-влакым ончен сӱретлат. Садлан чонем куан кумыл авалтыш. Калыкнан поро лӱмжӱ верч тургыжланышаш уке – ок вожылтаре.
Такшым гын, ты чолга ӱдырамашын лӱмжым Йошкар-Олаштат колынам ыле. МарНИИ-шке у самырык пашаеҥ толын маныныт ыле. Но шинчаваш кутыраш ала-мо шот дене верештын огыл. Шанчысомыл мемнам ӧрдыж велыште, Тартушто, тура конден. Мемнан шанчывуйлатышна икте лийын – тӱнямбал лӱман профессор Пауль Аристэ. Мый тунамак умылышым: марий шанчым вораҥдымаште ты аспирантке шкенжым ончыктен кертеш, йылмышанчым, тувыранам, калыкнам суапландарен-чапландарен колтымаште шке сотыжым муэш.
Таче каласен кертам: тунам йоҥылыш лийын омыл. Самырык аспирант марий йылмышанчыште, рвезе тукымым туныктымаште шкенжым ончыктен, калыкын ӱшанжым сулен, марий шанчым чапландарыше-влак коклаште шке вержым муын.
Но чаманаш веле кодеш, илыш ик верыште шоген ок мошто, чодыра покшелсе изенер семын йыргыктенак-йыргыкта, ала-кушко вашка, вашка, вашка... Южгунам сулыкыш пурен шоналтемат: куш вашкаш тудлан, шогалже ыле кеч икмыняр татлан, а эше сайрак – курымешланат, таче кушко шумо верешыже. Тетла угыч шочшат, илыш гыч кайышат ынышт лий ыле. Тек илыш йогын шогалеш. Но тӱня пӱрымаш тугай шол, мом ыштет, чыла вашталтеш уэмеш, угыч шочшо нӧлталт кӱза, тоштым умбаке шӱка. Умылем: умбале шонымаш. Но мом ыштет, тыгай сылне тӱняште кеч-кӧнат кужу ӱмырым илымыже шуэш. Тыгай айдемын психологийже.
Таче теве саде самырык аспиранткынанат йыргешке лӱмгече пайремже толын шуо. Ӱдырамашын ийготшым огыт ончо маныт, ӱдырамаш эре латкандаш ияш кодеш. Меат тудын мыняр ияш улмыжым кычалтылаш огына туҥал. Тудо мыланна эре тыгаяк самырык кодеш. Да викшым ойлаш гын, тудо чынже денак тыгай, латкандаш ияш гае.
А шочынжо тудо Пектывайсола ялеш. Пӱртӱс лонташте кушкын, лывырге марий ойсемеш рупшалтын, ушакыл вийым поген. Сандене койыш-шоктышыж денат марий пӱртӱс гаяк тыматле, почылтшо чонан, одарланыше уш-акылан айдеме семын пеҥгыдемын. Изинекак калык коклаште лияш, мер илыш дене, калык шӱлыш дене илаш тунемын. Садлан весела кумылан, кеч-кӧ денат кылым муын моштышо, айдемым пагален илаш тунемше кушкын. Пашаче ешыште тудо уло гын эре, весела, тудын йыр ушан мыскара, йомартле муро, веселан воштылмо йӱк — икманаш, погынкалыкын чонжо. Пашаче йырйужыш тудо кеч-куштат марий илыш семым шава.
Кыдалаш шинчымашым шке ялысе школыштыжак налын, тудым 1972 ийыште сайын пытарымеке, ик ий наре ялысе клубышто самырык-влакым шочмо тӱвыра деке кумылаҥден, марий койышым кояш туныктен. Вара, 1974 ийыште, тунамсе шуко моло марий удыр-влак семынак Марий пединституты!!! йолжым виктарен. Очыни, шочмо йылмым да сылнымутым йоратыме тудым руш-марий полкашке кон-ден. Кызыт тидын нерген возышемла, ала-молан шоналтенат колтышым,а молан университетыш огыл? Тиде ӱдыр чыла шот денак университетлык улмаш. Тунам вет университетыштат марий пӧлка лийын. Койыш-шоктышыжо, марий чонан улмыжо, ушакыл куатше ты ӱдырым тышке кондышаш ыле дыр. Университетыште тунам «марий шӱлыш» тувырген, Людмила гай чолга, марий чонан, марий койышан, марий илышым вораҥдараш шонышо-влак пешак лачеш толыт ыле. Тушко школ деч вара вигак пура гын, ӱшанем, марий чонжо эшеат кумданрак почылтеш ыле дыр. Но Юмо тудын илыш-пӱрымашыжым садиктак ты корно дене виктарен шоген ала мо? Институт деч вара икмыняр ийым ондак Йошкар-Оласе уста марий икшыве-влакалан почмо интернат-школышто йоча-влакым марий йылме деке шӱмаҥден. Вара икмыняр жап МарНИИ-ште тыршен. Тушеч пӱрымаш самырык ӱдырын илыш-корныжым мӱндыр Эстонийыш, Тартуш, шупшылын. Тудо жапыште тусо университетыште кумдан палыме финно-угорчо Пауль Аристэ дене шуко марий рвезе ден ӱдыр-влак тунемыныт, марий шанчым вораҥдараш ямдылалтыныт. Нунын кок-лашке Л. Барцеват ушнен.
Аспирантурышто «Марий йылмысе шукынан глагол-влак» темылан кандидатлык диссертацийым возен да 1989 ийыште тудым жап деч ончыч сайын арален. Юмо туге пӱрен улмаш: Тартушто тудо П. Аристэн пытартыш марий аспирантше лийын. Угыч Йошкар-Олашке, МарНИИ-шке пӧртылын. Тыште тунам «Марий мутерым» кыртмен чумыреныт. Самырык шымлызат ты пашашке шунгалтын.
1990 ийыште Л.И. Барцева Марий кугыжаныш университетыш куснен. Тыште тунам марий шанче тӱвырген нӧлталтын. Туныктышо-влак, туҥ шотышто, проф. Аристэн тунемшыже-влакак лийыныт. Университетыште Тарту шӱлыш озаланен, шочмо йылме верч шӱмвургыжын азапланыме койыш иланен. Марий йылмышанче тӱнямбал кшыыш нолталтын. Марий Элыште «Тарту школ» манме туравеллык чумырген. Университетыш куснымыжо тугакшат «марий чонан» улшо самырык шымлызым эше утларак мариян-ден, финн-угор шанче деке, «Тарту школ» деке лишемден. Университетысе шанче шӱлышыш логалмыже тудын шанче да педагог усталыкшым эше келгынрак почылтарен. У верыште тудлан лексикологийым, марий фразеологийым, марий йылмысе мутышталтмаш курс-влакым пуэныт. Нине курс-влак шке кӧргӧ содержанийышт денак шочмо йылме умбак вес шинча дене ончалаш кумылым луктыт, тудын кӧргӧ куатшым келгынрак шижаш туныктат, тудын поянлыкшым литератур йылмым вияҥгды-маште турысрак кучылташ сымыстарат. Пӱртӱс пуымо йылмышижмашьгже самырык туныктышым шочмо йылмына да тудым вораҥдарыме ӱмбак у семын ончалаш кумылаҥден.
Тыге тудо студент-влакым шочмо йылме шӱлышеш оптымо сомылыш ушнен. Тыште изи огыл лектышыш шуын. Икманаш, универ-ситетын тунамсе шӱлышыж дене илен, марий шанчым да тӱвырам чапландарыме пашаш вуйжыге шуҥталтын. Тыршен ыштыме пашаже сай саскам пуэн. Шанче аланыште коло ий утла ыштыме жапыште шкенжым кызытсе шӱлышан, кумда шинчымашан, тачысе пагытым умылышо марий йылмызе семын ончыктен. Тидым ме тудын савык-ыме пашалаштыже, студент-влакым туныктымаштыже эскерена. Ту¬дын шымлыме пашалаштыже марий йылмын мутвундыжо виянтме корным чын умылмыжо раш шижалтеш. Тиде тачысе марий йылмышанчылан поснак кӱлешан йодыш. Людмила Ивановна марий йылмын вияҥме корныжым чын умылен моштышо шанчызе семын палдарна. Мылам гын, тудын ты ончалтышыже поснак импонироватла. Шочмо йылмын проблемыже-влакым, тудын вияҥтме корныжым тудо шанче туныктышыжо семын умыла. Тиде куандара. Шке туныктышыжын шочмо йылме шотышто ончалтышыже деч тудо южо моло семын кораҥын огыл, туныктышыжын ыҥжым да сугыньыжым шке пашалаштыже, студент-влакым туныктымаште шуктен шога, самы-рык тукымын чонышкыжо шьпгдараш тырша. Поснак тиде шижалтеш марий мутвундым пойдарыме, марла возымым тӧремдыме нерген шонкалымаштыже. Ты шотышто тудо шочмо йылмынан кӧргӧ куатшылан эҥерташ ужеш, тидлан ӱшана да самырык тукымым шочмо йылмын ончыклыкшо шумлык азапланаш, тудым чапландарен нӧлтен шогаш тарата, марий-влакым шке йылмышт да тувырашт мбак марий семын ончалаш кумылаҥден шога веле огыл, тудым шке тӱвыргӧ пашаж дене илышыш пуртен толеш. Ты штышто моло марий-влакланат тудын деч шукылан тунемаш лиеш манын шонем.
Эше икте. Мо самырык-влакым тудын велке савыра – тиде тудын туныктымо усталыкше. Мый шонем, тудо Юмын пуымо педагог. Тудын уроклашкыже куанен коштыт. Студент-влакын кумылыштым на-лын мошта, эн покмор тунемшымат шке предметше деке савырал кертеш. Мый тудым педагог, туныктышо семынат шуко ий палем. Сандене таче чон почын каласаш тоштам: тудо шочынак педагог, педагоглан тудо чыла шотыштат келшен толеш, тӱжвач ончалмаштат, уш-акыл куат денат, койыш-шоктыш денат, eҥ кумылым налын моштымо денат. Мый семынем эре шонен коштам: туныктышо, педагог койыш-шоктышыж дене, чонжо дене артист лийшаш, муралтен-кушталтенат моштышаш, уш пӱсылык денат ойыртемалтшаш, йоча кумылымат савырал кертшаш. Сандене мый гын туныктышым артист дене тор шындем, мыйын вием лиеш гын, туныктышылан тунемаш налме деч ончыч рвезе-ӱдыр-влакым артист семын профессионал мастарлыкыштым тергем ыле. Мемнан тачысе лумгечызына, мый шонем, тыгай тергымашым эн кӱкшӧ ак дене эрта ыле. Арам огыл тудлан «Марий Эл Республикын сулло туныктыш пашаеҥже» чаплӱмым пуымо. Тидым тудо шке пашаж дене сула.
Чынжымак шымлызе, педагог-влак, мыняр мый палем, эре савырле, еҥым жаплыше, молынат шонымашыжым пагалыше да кулеш годым поро кангаш дене полшаш ямде улшо, икманаш, айдемым ай-демеш ужшо, поро кумылан егг улыт. Тиде могырым ончалмаштат мемнан тачысе юбилярна чыла шотыштат келшен толеш. Коллективыште тудо уло гын, лӱдшаш уке — тыныс илыш, ваш умылымаш лиеш. Тидат тудын деке айдеме семын, педагог семын пагалымашым луктеш. Южгунам шокшешт кая гынат вашке йӱкша да когаргымыжым чын умылен, чоныштыжо ок кийыкте, вашке монда. Тидым мый тудым айдеме семын чапландарыше койышлан шотлем. Чын педагог тыгаяк лийшаш шонем. Мый гын, мутлан, тыге ом керт. Ик гана шӱмым йӱкшыктареныт гын, шукышкен левен ом сеҥе.
Тачысе юбилярна нерген эше шуко поро мутым каласаш лиеш. Но могай улмыжым тудын сулло пашаже нимогай мут деч сайын он-чыкта. А тудыжо тачылан кумло утла шымлымаш паша, туныктымо полшык, мутер-влак. Нунын коклаште И. С. Галкин дене пырля возымо кумдан палыме «Кызытсе марий йылме. Лексикологии» тунемме книга. Тиде — тӱжем дене тунемшыже-влак.
Таче кугу лӱмгечыж кечын нуно чыланат туныктышыштым алал кумылын саламлат да тувыргӧ илышым тыланат. Нунын деке юбилярын пырля ыштыше йолташыже-влак, тужемле еҥан студент еш, палымыже ден сулло шанчызе ден йолташыже-влак ушнат да маныт: Ош кугу Юмо Тылат пеҥыде тазалыкым да порсын лаймыкын шуйналт вочшо кужу умыргорным сӧрыжо. Ӱстелет тутло чес дене лывырген шинчыже, кутко наре тукымет туланыже. Илыш тӧрсыр деч Тыйым поро йолташет-влак авырен шогышт!
И. Г. Иванов, филологии наука доктор.
This article uses material from the Wikipedia Олык Марий (Olyk Marij) article Барцева, Людмила Ивановна, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контентым CC BY-SA 4.0 лицензий почеш кучылт кертыда (весым возымо огыл гын). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Олык Марий (Olyk Marij) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.