Legenda Jaka Tarub

Carèta rèya abahas kaoḍi’na tokoh otama sè anyama Jaka Tarub (lalakè’ ḍâri Tarub). Èbâkto dhibâsa èghâllarè Ki Ageng Tarub ꧋ꦏꦶꦄꦒꦺꦁꦠꦫꦸꦧ꧀. Ki Ageng Tarub aropaaghi tokoh sè èyanggep mènangka bângatowa dinasti Mataram, dinasti sè anguwasaè politik è tana Jhâbâ sejjâk abad ke-17 sampè’ satèya. Mètorot sombher ḍâri masyarakat, peristiwa rèya bâḍâ è dhisa Widodaren, Gerih, Ngawi. Sala sèttong bhuktèna, iyâ arèya bâḍâna petilasan makam Jaka Tarub è dhisa kasebbhut. Kabânnya’an masyarakat sè ampon seppo tao ḍâ’ alur carèta Jaka Tarub bân pètto’ bhiḍâdḍâri. Nyama dhisa Widodaren ḍâri masyarakat setempat èyakènè èkala’ ḍâri oca’ widodari sè è ḍâlem bhâsa Indonèsia ama’na bhiḍâdḍâri. È dhisa rèya kèya bâḍâ sendang (Sombher aing), lambâ’ ḍhâdḍhi pamandiyânna bhiḍâdḍâri bân mètorot carèta Jaka Tarub ngala’ saongnga sala sèttong bhiḍâdḍâri kasebbhut.

Alur carèta versi "standar" ḍâri lagènda Jaka Tarub sè tolèsna bâḍâ è Babad Tanah Jawi, yakni:

Jaka Tarub iyâ arèya orèng lalakè’ soghâ’ bân saktè, segghut kaloar maso’ alas kaangghuy mighâ’ kèbân è ghunong kramat sè bâḍâ telaghâna (danau). Ta’ èkasangka, Jaka Tarub ngatèla pètto’ bhiḍâdḍâri preppa’ mandi è telaghâ kasebbhut. Polana lèbur, Jaka Tarub pas ngala’ sala sèttong saong andi’na bhiḍâdḍâri sè èkènḍâng è pènggir telaghâ. Salastarèna mandi, para bhiḍâdḍâri yap-siyap kaangghuy abâli ka kahyangan. Tapè sèttong bhiḍâdḍâri sè anyama Nawangwulan ta’ nemmo saongnga, saèngghâ ta’ bisa abâli bân ahèrra ètinaaghi ḍâri sakanca’na polana ampon rop-sorop arè. Jaka Tarub pas kènḍhâ nolongi Nawangwulan bân ngajâk molè ka romana polana arè la sorop.

Rèngkes’ carèta, Jaka Tarub pas abinè Nawangwulan saèngghâ andi’ ana’ binè’ sè ènyamaè Nawangsih. Sabelluma akabin, Nawangwulan masènga’ ḍâ’ Jaka Tarub sopajhâ paghi’ ta’ atanya rahasia kabiyasaenna bilâ pon ḍhâḍḍi binèna. Rahasia Nawangwulan iyâ arèya malolo atana’ nasè’ è soplugghân (patana’na nasè’) ngangguy bherrâs sabutèr tapè bisa ḍhâḍḍi bannya’/possa’ sasoplugghân. Jaka Tarub sè kasambu’ ta’ atanya ka Nawangwulan, tapè langsung mukka’ totop soplugghân kasebbhut. Sejjâk jarèya kasaktè’na Nawangwulan èlang, saèngghâ usa atana’ ènga’ orèng biyasana bân persediaan la’as è lumbung ḍâḍḍhi lekkas taḍâ’. Ta’ abit ḍâri jarèya, la’as sè bâḍâ è lumbung karè sakonni’. Ta’ èkasangka, Nawangwulan nemmo saongnga lambâ’ sè toman èlang, sè ternyata èyèrrep ḍâri lakèna è lumbung kasebbhut.

Nawangwulan ngoso’ sejjâk tao jhâ’ lakèna sè ngico’ saongnga, ḍhibi’na ngancem bhâkal aḍhinaaghi Jaka Tarub bân abâli ka kahyangan, sanajjhân Jaka Tarub mènta Sopajhâ Nawangwulan teptep neng è bhumè. Coma è sèttong bâkto Nawangwulan toron ka marcapada kaangguy nyosowè bhâji’ Nawangsih.

Pakabinan Dewi Nawangsih

Jaka Tarub pas ḍâḍḍhi bângatowa dhisa sè ajhuluk Ki Ageng Tarub, akanca bân Brawijaya, rato Majapahit. È sèttong arè, Brawijaya ngotos sèttong orèng sè anyama Ki Buyut Masahar bân Bondan Kejawen kaangguy ngèrèm kerrès posaka kèyaè Mahesa Nular sopajhâ èrabhât sareng Ki Ageng Tarub.

Ki Ageng Tarub ngala’ ana’ Bondan polana tao jhâ’ Bondan Kejawen ongguna pottra teppa’ Brawijaya, saèngghâ mènta sopajhâ neng-neng è dhisa Tarub bân agentè nyama ḍâḍḍhi Lembu peteng. Nalèka Nawangsih ampon ḍhibhâsa, Jaka Tarub makabin kaduwâna. Lembu Peteng agentè mènangka Ki Ageng Tarub anyar saampon wafatta Jaka Tarub. Nawangsih ahèrra andi’ ana’ sè bilâ pon ḍhibhâsa anyama Ki Getas Pandawa, saterrosah Ki Getas Pandawa andi’ ana’ ajhuluk Ki Ageng Sela, sè aropaaghi bhuju’ Panembahan Senapati, pendiri Kesultanan Mataram.

Babad Tanah Jawi iyâ arèya naskah sajhârâna Kesultanan Mataram. Carèta-carèta sabelluma Panembahan Senapati kabânnya’an aropaaghi khayalan, akanta carètana kerajaan Majapahit. Ḍhinèng carètana Panembahan Senapati bân sè agentèèn lebbi semma’ ka carèta nyata.

Bâḍâ sè apendapat, kesultanan Mataram èpajhâghâ ḍâri kaluarga orèng Tanè. Bânni kaluarga ponggâbâ. Saèngghâ, ma’lè ngaollè pangakoan ḍâri rakyat Jhâbâ, èciptaaghi tokoh-tokoh mitos sè istimèwa mènangka bângaseppo rato Mataram.

Akaḍhi, tokoh Nawangsih sè èkabin ḍâri Bondan Kejawen èkennal bhâbinè’ sè istimewa. Nawangsih aropaaghi ana’ camporan antara manussa bân bhiḍâdḍâri. Carèta rèya, maènga’ ḍâ’ tokoh Ken Arok èḍâlem pararaton. Majapahit, jughân terro mataowa, jhâ’ bângaseppona, yakni Ken Arok iyâ arèya manussa istimèwa saparo dewa.

Carètana sèttong lalakè’ sè nemmo bhiḍâdḍâri mandi è talaghâ sè bâḍâ è alas, bânnè ghun ècarèta Jaka Tarub, tapè paḍâ bennya’ ècarètaaghi è daèrah laèn è Indonèsia.

Lenganjan

Sèttong carèta rakyat ḍâri daèrah Manggarai, Nusa Tenggara Tèmur andi’ carètana tokoh sè anyama Lenganjan. Èdâlem carèta kasebbhut, Lenganjan kodhu mennang alabhân raksasa sè nyamana Empo Rua. Kaangghuy nemmo Empo Rua, Lenganjan èntar ka telaghâ è alas, kennengngan sè biyasa èghâbây pamanḍiyân ḍâri tello’ ana’na Empo Rua. Lenganjan ngala’ kalambhi sala sèttong ana’na (anyama Putri Biru) kalabhân maksud atanya kennengna Empo Rua, polè kaangghuy maḍadḍi binèna. Putri Biru ngajhâk Lenganjan ka romana, pas Empo Rua abherri’ tello’ tantangan ka Lenganjan ma’lè bisa akabin bân Putri

Carèta rèya ètolès kalabhân judul “Raja Rebo Manggarai” èḍalem buku carèta rakyat Nusa Tenggara Tèmor sè èpaterbi’ ḍâri Departemen Pendidikan bân Kebudayaan RI taon 1982.

Salambous

Dhinèng è polo Kei, Maluku, bâḍâ carèta sèttong tokoh sè anyama Salambous. Salambous ècarètaaghi oḍi’ abhereng embu’na sè miskèn. Tèyap arèna alako mènangka tokang ngimpo’ kajhu ḍâri alas sopajhâ bisa èporop bi’ kakanan. Akanta carètana Jaka Tarub, Salambous nemmo pètto’ bhiḍâdḍâri ḍâri kahyangan preppa’ mandi è telaghâ sè bâḍâ èḍâlem alas, Salambous pas ngala’ sala sèttong kalambhina bhiḍâdḍâri kasebbhut bân ghâllem mabhâli kalabhân syarat kodhu enḍâ’ ḍhâdḍhi binèna. Polana bhiḍâdḍâri kasebbhut enḍa’ ḍhâdḍhi binèna, Salambous pas ngajhâk ka romana bân ekennalaghi bi’ èphuna.

Rajapala

Carèta rakyat è daèrah Bali sè andi’ kamèmperran kalabhân carèta Jaka Tarub iyâ arèya ajudul Rajapala. È Carètaaghi, sèttong bâkto Rajapala preppa’ mègha’ kèbân è alas pas nemmo pètto’ bhiḍâdḍâri sè preppa’ mandi. Rajapala pas ngala’ sala sèttong saong andi’na bhiḍâdḍâri sè   anyama Ken Sulasih, saèngghâ ta’ bisa abâli ka kahyangan. Ken Sulasih sè tao jhâ’ saongnga èkèco’ ḍâri Rajapala mènta sopajhâ èpabhâli. Rajapala enda’ mabhâli kalabhân syarat Ken Sulasih kodhu enḍâ’ èkabinè bân kodhu arèmbi’ ana’ lalakè’. Ahèrra Ken Sulasi enḍa’ akabinè sareng Rajapala bân andi’ sèttong ana’ lalakè’ sè ènyamaè I Durma. Ollè brampan taon, Ken Sulasih naghi jhânjhina Rajapala sopajhâ mabhâli saongnga. Rajapala pas mabhâli bân Ken Sulasi bisa abhâli ka kahyangan. È ahèr carèta, Rajapala pamèt ka ana’na kaanguy atapa è alas, Rajapala abhârri’ nasèhat sopajhâ ana’na apertèngka sè bhâghus.

• Babad Tanah Jawi. 2007. (terj.). Yogyakarta: Narasi
• Moedjianto. 1987. Konsep Kekuasaan Jawa: Penerapannya oleh Raja-raja Mataram. Yogyakarta: Kanisius
• Slamet Muljana. 2005. Runtuhnya Kerajaan Hindu-Jawa dan Timbulnya Negara-Negara Islam di Nusantara (terbitan ulang 1968). Yogyakarta: LKIS
• M. Widyatmika; B. Patty; A.Z. Soh; Piet. C. Kudu; & E. Kopong. 1986. "Raja Rebo Manggarai" dalam Cerita Rakyat Nusa Tenggara Timur. Departemen Pendidikan dan Kebudayaan RI.
• Maria Fatima Warajaan. 2019. "Salambous dan Tujuh Bidadari". Dalam Asrif & Adi Syaiful Mukhtar (penynt.); Cerita Rakyat Kepulauan Kei. Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan RI.
• Ni Nyoman Karmini. 2020. "Pendidikan Karakter Dalam Cerita Rakyat Rajapala". Mudra: Jurnal Seni Budaya.