Фениан Чабыуулла

Бу чабыууланы башы нюзюрюнде британ правительствону Ирландиядан кетерге зорлау болгъанды. Бу чабыуула ирланд канадачыланы ичинде тикликле эмда ангылашмаулукъла джаратханды. бир къаууму кеслерини джангы джуртлуры джанлы болгъандыла (асламысы бла протестант ирландлыла) бир къаууму уа фениячыланы идеяларын джакълагъандыла. Американ властла фениячыланы тутуб сауутларын сыйырсала да, правительствода кёб адам бу чабыуулланы эмда аннга хазырланыуланы кёрмеген кибик этгендиле, аны баш сылтаыуу британлыланы конфедератлагъа джакълыкъ бериую болгъанды.Бютеулей 5 чабыуул болгъанды

Бу чабыуул Кампобелло айрымканнга 1866 джылда этилгенди.

 

1866 джылда фениячыла эки къауумгъа юлешинедиле. Биригиуню тамалын салгъан Джон О’Магонини башчылыгъы бла бир къауум Ирландияда ачха джыяугъа эс бёлгенди. Экинчи къауумну башчылары уа гитче болса да хорлам аланы джанлыланы санын кёбейтирикди деген оюмда болгъандыла. Аланы Нью-Брансуикге джетишимсиз чабыуулларындан сора (Кампобело айрымканнга) О’Магонини болушлугъу бла ала Канаданы кюнбатышына (бусагъатда Онтариону къыбыласына) Буффалодан чабыуул хазырлай башлайдыла.

Фениан башчы Джон О’Нил кесини аскерлери бла Ниагарасууну ётюб Риджуэйни къатында 1866 джылны 2-чи июнунда канада милицияны бригадасына къаршчы сермешиб башлайды. Талай джюз фений (канада тарихчиле талай мингни юсюнден айтадыла) американ аскер кеме Мичиган бла АБШ-да тохтатыладыла.

О’Нилни 800 аскерчиси кеслерине Ирланд республикан аскер атны аладыла (ИРА), аланы бир къаууму тюймелеринде бу къысхартылыу джазылгъан аскер форма киедиле. ИРА деген сёз биринчи ол заманлада чыкъгъаннга саналады. .

Кечеги кечиуден сора провинцияны башха бёлеклери бла бирлешиб канадачыла танг аласында Эри фортну кюнчыгъышында Риджуэй атлы гитче элчикде орналгъан фениачылагъа чабхандыла. Иги юренмеген эмда сауут бла иги таныш болмагъан канадачы милиция, фениан солдатла бла тюбешиуде кеслерин дженгдиредиле.

Канадачыла сермешиуден кеслерини джаралылары бла ёлюклерин алыб къачхандыла. Бу заманда фениачыла 1745 джылда Фонтенуада сермешиуден сора британлыланы биринчи хорламларын къутлагъандыла.

Биринчи сермешиуден сора канадачыла Порт-Колборнге ыхтырыладыла. Фенияла уа Риджуэйде къаладыла, кечирек Эри фортха кёчедиле. Дагъыда бир сермешиу болады, канада милицияны бир бёлеги джесир тюшеди. Андан сора британ эмда канада кючлени уллу санда келе тургъанларын сезиб, фенияла Буффалогъа къайтаргъа оноу этедиле. Алай а аланы джолларын Мичиганом кеседи, фенияла американ аскер-тенгиз флотха джесир боладыла.

Бу чабыуул Сыйлы Лаврентийни суууну ёзенине этилгенди (1866).

 

Бу чабыуул Квебекни Вермонтдан айрыгъан чекни къатында графлыкъгъа 1870 джыл этилгенди. Канадачыла Томас Биллис Бични тахсасыны болушлугъу бла чабыуулну тыйгъандыла.

Манитоба областда 1871 джыл этилгенди.

Фениан къарнашлыкъ шошокеан шимал-кюнбатыш штатлагъа кёчюб, 1870—1880-чи джыллада Британ Колумбиягъа чыбыуул хазырлагъанды, чабыуул болмаса да, бу хазырланыула регионда сескелендириу джаратхандыла, британлыла Британ Колумбияда аскер кемелени санларын талай кереге кёбейтгендиле.

 

 

Фениан чабыууланы джакълау аздан аз болгъанды, 1890-чы джылладан сора уа джокъну орнуна келгенди, алай а бу чабыуулла американ-канада илишкилеге аман эткилерин кёбге бардыргъандыла. Канадада американ правительство бу чабыууллагъа кёз джумгъаннга санаб, бек гурушха этгендиле.

Эки къралны арасында илишкиле XX ёмюрню аллына дери сууукъ болгъандыла, алай а керти джылы илишкиле эмда иш бирлик Экинчи дуния къазуатны заманындан башланнганды.

• SENIOR H. The last invasion of Canada: The Fenian raids, 1866—1870. Dundurn Press, 1996.