Гюлистан Мамырлыкъ Кесамат

Гюлистан мамырлыкъ кесамат
Къол салыннганы — джери	12 (24) октябрь 1813 джыл Гюлистан эл, Къарабах
Кючюню бошалыуу	1828 джыл
	Викитекада бу текст барды: Гюлистанский мирный договор 1813 года (орус.)

عهدنامه گلستان) — Эресей империя бла Персияны (Иранны) арасында, орус-перс къазауатны ахырында 12-чи (24-чю) октябрь 1813 джыл Гюлистан элде (Карабах) къол салыннган кесаматды.

Кесаматха Эресейни джанындан генерал-лейтенант Н. Ф. Ртищев, Иранны атындан — мырза (тыш ишлени министри) Абул-Хасан-хан (перс. میرزا ابوالحسن ایلچی) къол салгъанды.

 

1812 джылны июлунда мамырлыкъ кесамат бла бошалгъан Ингилиз-орус къазауатдан сора, Ингилизни Персияда посолу сэр Гор Оусли Эресей бла Персияны арасында мамырлыкъны бегитиуде келечи болургъа буйрукъ алгъанды. Аллындан да ол болгъанды Гюлистан кесаматны, шартларын бегитмегенлей (status quo ad praesentem), къол салыныуну теджеген, къралла арасында джер дауланы артдагъы комиссиялагъа къоюлгъаны артдан Эресей бла Персияны арасында кёб даугъа чурум болгъанды.

1812 джылны октябрында къаджар (перс) аскер Асландюзюде орус аскерле бла къаушатылгъанды, джаш принц Аббас-Мырза джесирден кючден къутхарылгъанды. Андан сора ол орус аскерни башчысы Ртищевге мамырлыкъ кёрюшюулени джангыдан башланыу теджеуню джибереди.

Ал кёрюшюуле 1813 джылны джайында Тбилисиде бардырыладыла. Араларында келечиликни Персиядагъы ингилиз посол — сэр Гор Оусли этгенди.

Кесаматха кёре Персия, Эресейге Дагъыстанны, Картлини, Кахетини, Малгарны, Имеретияны, Гурияны, Хачыпсыны эмда бусагъатдагъы Азербайджанны бир кесегин (Баку, Къарабах, Гянджа, Ширван, Шеки, Дербент, Куба ханлыкъланы джерлерин) бергенди. Аны тышында Эресейге Талыш ханлыкъны бир кесеги да кетеди.

Кесаматха кёре Эресей, Каспий тенгизде аскер флот тутаргъа эркинлиги болгъан джангыз кърал болады.

Гюлистан мамырлыкъ кесамат эки къралны арасында сатыу-алыуну хакъ мардаларын бегитгенди, ол Эресей бла Иранны арасында саудюгерликни масштабларын кёбейтирге себеб болургъа керек болгъанды, алай а бу кесаматны статьяларыны хайырланыуу 1755 джылны джасакъланыу тарифи ишлеб тургъанды. Бу тарифге кёре Баку бла Астраханда эспорт этилген товарлагъа 23 процентлик киргизиу хакъ (пошлина) салыннганды. 1813 джылгъы Гюлистан мамырлыкъ кесамат къуру 1818 дожылда кючге кириб башлагъанды, андан сора Эресей бла Иран кенг сатыу-алыу операциялагъа кёчерге амал табхандыла.

Россиягъа Тау Арты Кавказны иги кесегини къошулуу, бир джанындан алайыны халкъларыны къаджар эмда тюрк аскерлени чабыуулларындан къутхаргъанды, феодал айрылыуну тохтаууна себеб болгъанды, Тау Арты Кавказны экономика айныууну мийигирек дараджагъа кёлтюрюрге болушханды; башха джанындан — кавказ халкъла бла орус властланы арасында дин эмда этника тамалда тикликле болгъандыла, ол Россияны бу регионунда тынчлыкъсызлыгъына себеб болгъанды.

Персия, Тау Арты Кавказны тас этиуюне разы болмагъанды эмда джангы къазаутны башлагъанды, ол къазауат да Персияны дженгилиую эмда Туркманчай мамырлыкъ кесаматха къол салыуу бла бошалгъанды.

• Кесаматны тексти (толу тюл)(орус.)