Аусбау-Парадигма

Концепцияны тамалында диалект бла тилни бири-биринден айрыуда эки къауум критерий джыйым барды: бири этносоциал функциялада тамалланнганды, башхасы - объектив структура энчиликлеринде тамал алады. Бу концепцияны бир ашхылыгъына да, къошакъ коннотацияла бла политикалыкъ белгилениуледен ауурланнган «тил» эмда «диалект» терминлени, нейтрал немец терминле бла алмашдырыуну санайдыла. Бу алгъын тешилелмеген лингвистика тюйюмчеклеге джангы къарам бла къараргъа мадар береди.

• Ausbausprache (аусбаушпрахе, аусбау-тил, «айныгъан тил») — бу башха тиллеге кёре автоном хайырланнган идиомду. Ол деген бу тил толу функциялы тилди, энчи джазма стандарты барды; джазмада эмда аууз сёлешиуде хайырланады, айгъакълы бир официал статусха иеди. «Айныгъан тил» болмагъан идиомла, чекли адамла аууз сёлешиуде хайырланады.
• Abstandsprache (абштандшпрахе, абштанд-тил, «артха къалгъан тил») башха идиомгъа кёре, андан структуралыкъ джаныдан уллу башхалыгъы болгъан идиомду.
• Dachsprache (дахшпрахе, «баш-тил») — бу башха идиомлагъа стандарт тил болуб къуллукъ этген тилди (Ausbausprache) , кёбюсюне диалект континуумну чегинде. Алай а бир-бирде "баш-тил" кесини тюбюнде бир-бирнден бек узакъ кетген идиомланы бирлешдиреди (юлгюге, немец, итальян, къытай тиллени диалектлери). Бир-бирде уа бир идиомну эки кесегини айры «баш-тиллери» болургъа болады (тёбен немец диалектлеге Нидерландланы шимал-кюнчыгъышында «баш-тил» нидерланд тил, Германияны шималында уа немец тил болады; къабарты-черкес тилни Адыгеядагъы диалектине (къабарты элледе джашагъанланы тили) «баш-тил» къабарты-черкес тил тюл, адыгей тил болады ).

• Серб-хорват диасистемада серб, хорват эм босний тилле айры аусбау-тилледиле, амма бир абштанд-тилди. Алгъаракъ XX ёмюрню биринчи джарымында серб-хорват тил бирикген, бир аусбау-тил болгъанды, аны бла бирге сёз ючюн македон тилге баш-тил болгъанды.
• Италияда бирикген аусбау-тил — итальян адабият тилди, бу тил Италияны къыбыласындагъы абштанд-тиллеге (сицилий, калабрий, сардин тиллеге) да, аладан бек узакъ тургъан Шималдагъы диалектлеге да (ломбард, лигурий, венет э. б.) «баш-тил» болады.

• Kloss H. Abstand languages and Ausbau languages // Anthropological Linguistics. Harvard: Harvard Press, 1967.
• Trudgill P. Norwegian as a Normal Language. 2002
• Trudgill P. Glocalisation and the Ausbau sociolinguistics of modern Europe. 2004