विजयनगर

विजयनगर साम्राज्याची पुर्विल्ली राजधानी आनेगुंदी आसली. ती तुंगभद्रेचे उत्तर देगेक आसून ती पुराय सुरक्षीत नाशिल्ल्यान विद्दारण्य ह्या गुरूचे आज्ञेवयल्यान हरिहर (१लो) हाणें तुंगभद्रेच्या दक्षिण तीराचेर हेमकूट, मतंग आनी मावयवंत ह्या दोंगरांमदीं नवी नगरी बसोवन थंय हरिहरान राजधानीची स्थापना केली.

या साम्राजाच्या कालखंडांत कांय विदेशी लोक भारतांत आयले. तातुंतल्या कांय प्रवाशांनी त्या शारांचें वर्णन बरोवन दवरलां. ताचेवयल्यान विजयनगर कशें आसलें ताची म्हायती मेळटा.

इ.स. १३०० च्या सुमाराक पुराय उत्तर हिंदुस्थान दिल्लीच्या सुलतानांच्या हाताखालाओ आसलें. दक्षिण भारतांतल्या देवगिरी, वरंगळ, द्वारसमुद्र आनी मदुरा हांगा स्वतंत्र हिंदु राजवटी आसल्यो. या राजांची आपसांपांत सदांच झूजां जातालीं. अशावेळार अल्लाउद्दीन खिलजीन आपल्या सेनापतीक मलिक काफूराक दक्षिण हिंदुस्थानाचेर हल्लो करपाक धाडलो. तेन्ना ताणें इ.स. १३०७, १३१०, १३११ देवगिरी, वरंगळ आनी द्वारसमुद्र हांचेर जैत जोडलें.

उपरांत तीन वर्सांभितर हरपाळदेवान मुसलमान सैन्याक धांवडावन घाले. इ.स. १३१६ अल्लाउद्दीन मेल्याउपरांत मुवारक खिलजीन दक्षिणेचेर घुरी घाली आनी खिलजीन दक्षिणेचेर घुरी घाली आनी १३१८ हरपाळदेवाक तांणी जिवो मारलो. इ.स. १३२० वर्सा दिल्लीच्या तख्ताचेर तुघलक घराणें आयलें.

कांपिली हें दक्षिण भारतांतलें एक स्वतंत्र राज्य आसलें. मुहम्मद तुघलुकान ताचेर इ.स. १३२६ त घुरी घाली. त्या झुजांत कांपिलीदेवाक मरण आयलें आनी इपरांत हरिहर कांपिलीचो राजा जालो.

ह्या विजयनगर राज्याचेर संगम, साळुव, तुळव आनी आरविडु या चार वंशांनी राज्य केलें. पूण या सगळ्यांनी हिंदू संस्कृतीची राखण केली.

हरिहर पयलो इ.स. १३३६-१३५६. हरिहराच्या बापायचें नांव संगम आसलें. ताका लागून ह्याव घराण्याक संगम नांव फावो जलें, इ.स. १३३६ तो नव्या राज्याचो राजा जालो आनी ह्या कामांत ताका मार्गदर्शन करपी ताचो गुरू विद्दारण्य स्वामी हांकां मान दिवपाच्या हेतून त्या शाराक विद्दानगर वा विजयनगर अशें नांव दिलें.

साळुव वंशाचो संस्थापक साळुव नरसिंह हाणें (१४८५-१४९०) मेरेन राज्य केलें.

नरसा नायक (इ.स. १४९०-१५०३) साळुव नरसिंहाचे दोनय पूत ल्हान आशिल्ल्यान मरतना ताणें आपलों मंत्री नरसा नायक हाका आपल्या भुरग्यांचो पालनकर्तो आनी राज्याचो कारभारी नेमलो. तो तुळुव वशांतलो पयलो राजा आसलो. साळुव नरसिंहाच्या मरणाउपरांत ताचो व्हडलो पूत तिम्म हाका गादयेर बसोवन तो स्वता राज्यकारभार पळोवंक लागलो. तिम्माक मरण आयल्याउपरांत इम्मडी वीर नरसिंहराय, कृष्णदेवराय, अच्युत देवराय, वेंकट, सदाशिव, रामराय हांणी राज्यकारभार केल्याउपरांत तुळुव वंशाची सत्ता सोपून ती आरविडू वंशाकडे आयली.

रामराय हो या वंशांतलो पयलो सम्राट. तो कृष्णदेवरायाचो मंत्री श्रीरंग हाचो पुत वआसलो. ताणें इ.स. १५६२ मेरेन सदाशिवाचो संरक्षक म्हण राज्यकारभार केलो. सगळ्या दुस्मानांचो पराभव करून, आपली सार्वभौम सत्ता दक्षिणेंत प्रस्थापित केली. तो एक व्हड शासक आनी शूर राजा आसलो. ताणें साहित्याक, कलेक उत्तेजन दिलें. तो संगिताचोय मोगी आसलो. ताच्या उपरांत ताचो भांव तिरुमल गादयेर आयलो. ताणें पुंड सरदारांचो बंदोबस्त करून राज्यात शांतता प्रस्थापित केली. ताच्या फाटल्यान ताचो पूत श्रीरंग सिंहासनार बसलो. ताच्या उपरांत ताचो भाव वेंकटपतिदेवराय राजा जालो. तो पराक्रमी आशिल्लो. ताणें आपली राजधानी उदयगिरी हांगा व्हेली. ताणें इ.स. १६१४ मेरेन राज्य केलें. तो धर्माक वृत्तीचो, विद्वान आनी उदार राजा आशिल्लो. चित्रकलेची ताका आवड आशिल्ली. ताका मरण येतकच ताचो दुसरो पुतणयो श्रीरंग हो राजा जालो. ताका लागून जायत्या सरदारांक आनि नायकांक राग आयलो. ताचें भितर यादवी झूज जावंक लागलें. सुमार पन्नास वर्सां हें यादवी झूज चालू आशिल्लें. निमाणें हें साम्राज्य नश्ट जालें.

एक जैन आचार्य आणि प्रकांडपंडित. ताचो जल्म भरतपूर हांगा जालो. ताचें मूळ नांव रत्नराज अशें आशिल्लें. विसाव्या वर्सा ताणें यतिदीक्षा घेतली आनी ताका रत्नविजय हें नांव मेळ्ळें. प्रमोद विजयसूरी हो ताचो शिश्य. इ.स. १८६६ त ताका विजय राजेंद्रसूरी हें नांव मेळ्ळें. ताणें सुमार ५८ ग्रंथ बरयले. ह्या सगळ्यांत अभिधान राजेंद्रकोश हो मुकेल ग्रंथ. हो प्राकृत भाशेंत आसून ताचे सात खंड आसात. हो कोश म्हळ्यार प्राकृत शब्दाचो म्हासागरच आसा. भुपेन्द्रसूरी आनि यतींद्रसूरी ह्या दोन शिश्यांनी विजय राजेंन्द्राच्या हाताखाला ह्या ग्रंथाचें संपादन केलें. ह्या ग्रंथांत दर एका शब्दाचें संदर्भासयत स्पश्टीकरण केल्लें आसा. जैनांच्या पंचेचाळीस आगम ग्रंथांचो अभ्यास करून विजय राजेन्द्रान हो कोश तयार केला.

हाचेभायर विजय राजेन्द्रसूरीन गुजराती आनी हिंदी भाशेंत तूस्त, स्तवन, चैत्यवंदना,सज्झाय आदी विशयांचेर जायती काव्यरचना केली. नवपदपुजा आनी महावीरपंचकल्याणपुजा हीं ताचीं व्हड काव्यां.

विजय राजेन्द्रसूरी हो एक व्हड तपस्वीय आशिल्लो. मांगीतूंगी दोंगरार आनि राजस्थानातल्या चामुंडवनांत ताणें बरोच काळ ध्यानसाधना केल्ली. समाज सुदारणे खातीरूय तो मुखेलपणान वावर करतालो. २५० वर्सां वाळींत उडयल्ल्या किरोला समाजाक, बताणें जैन समाजांत परती मानाची सुवात मेळोवन दिली. जालोर हांगाच्या सुमार ७०० घरांनी जैन संस्कृतीचो उजवाड पावयलो. जायत्या तीर्थांचो ताणें जीर्णोध्दार केलो.