कर्नाटक

हें राज्य भारताचे दक्षिणेक वसलां.अक्षांश आनी रेखांश: 11 % 30 उत्तर ते 18 % 27 आनी 74% 6ते 78%36 उदेंत .उत्तरेक गोंय आनी महाराष्ट्र, उदेंतेक आंध्र प्रदेश आनी तामिळनाडू, दक्षिणेक तमिळनाडू आनी केरळ,अस्तंतेक अरबी दर्या.

भूंयवर्णन

कर्नाटक राज्याचो चडसो वाठार डेक्कन वाठारांत पडटा.भुगोलिका नदरेन राज्याचे तीन मुखेल भाग पडटात. अस्तंतेकडली दर्यादेग, सहयाद्रीचो दोंगराळ वाठार आनी अस्तंतेकडलो पठारी वाठार. अस्तंतेकडलो दर्यादेगेचो वाठार सकयल आनी अशीर आसा. ताचेर जांभ्या फांतरांचीं ल्हान ल्हान पठारां आसात. उदेंत –अस्तंत व्हांवपी न्हंयाचीं देगणां सकयल आसून न्हंयादेगांवेलो वेठार पिकाळ आसा.देगेवेल्यो खाडी येरादारीचे नदरेन सोयाच्यो आसात.सहयाद्रीचो वाठार दोंगराळ आसून तो दक्षिण –उत्तर दिकांनी पातळ्ळा. ताच्या तेमकांची सरसरी उंचाय 600 ते 1000 मीं. आसा.

सहयाद्री पर्वतमाळ 320 किमी. लांब आसा. हे माळेंतली कुद्रेमुख आनी मल्लिआरगिरि हीं तेमकां उल्लेखनीय आसात.अस्तंतेकडले पठार 900 ते 1200 मी. ऊंच आसा. पठाराचो उत्तरेकडलो वाठार मळांचो आनी दक्षिणेकडलो वाठार फातरी आसा.

न्हंयो सहयाद्री पर्वतमाळेंतल्यान अस्तंतवाहिनी न्हंयो-नेत्रावती, काळी, गंगावळ,अघनाशिनी . उदेंतेवाहिनी न्हंयो कावेरी,तंगभद्रा. कावेरी न्हंयेक हेमावती, कबिनी,अकविती , शिमशा तर तुंगभद्रा न्हंयेक तुंगा, भद्रा, वेदवती हयो उपन्हंयो आसात. कृष्ण न्हंय कर्नाटकाचे उत्तरेक बेळगांव, रायचूर जिल्हयांत पावता. घटप्रभा, मलप्रभा, भीमा हयो तिच्यो उपन्हंयो. गोदावरीच्यो उपन्हंयो मांजरा आनी कांरजा, कर्नाटकांत उत्तरेक आसात. कर्नाटक आनी तमिळनाडु राज्याचे शिमेर आशिल्ल्या “नंदिबेट्ट” नांवाच्या उदेंत, घटाच्या पर्वतासावन “उत्तर पिनाकिनी” “दक्षिण पिनाकिनी” आनी “पालार” हयो न्हंयो उपजतात.

कर्नाटक राज्यांत “रेगूर” आनी रेंवेन भरिल्ली “तांबडी माती” अशें प्रकार दिश्टी पडटात. रेगूर चो विस्तार उत्तर कर्नाटक वाठारांत चड आसा. राज्याक 300 किमी. परस चड लांबायेची दर्यादेग आसा.

हवामान

राज्याचें हवामान उश्ण कटिबंधीय मोसमी प्रकारांत मोडटा. राज्यांत जून ते आँक्टोबर मेरेन पावस पडटा. सगळ्याच सुवातींनी एकसारको पावस पडना. हया राज्याचो चडसो वाठार समुद्रपातळेवयर आशिल्ल्या कारणान हवामानांत चड फरक पडना. दर्यादेगेवेलो वाठार आनी तिचे लागसारचो मलेनाड वाठार हांगा सगळ्यांत चड पावस पडटा,(100 इंचांपरस चड). रायचूर, बळ्ळारी, चित्रदुर्ग, तुमकूर, बेंगळूरआनी कोलार जिल्हयांत वर्साक सरासरी 700 मिमी.सावन 1000 मिमी. मेरेन पावस पडटा . मलेनाड वाठार ,बेळगांव आनी धारवाड जिल्याचो अस्तंत वाठार ,शिमोगा, हासन, चिक्कमंगळूर, कोडगु आनी म्हैसूर जिल्हयांत तेंचपरी करावळी प्रदेशांत सरासरी 1300 मिमी. सावन 3000 मिमी. मेरेन पावस पडटा.

राज्यांत शिंयाळ्याच्या दिसांनी वारें थंड आसता. गिमांत वारें मात्शें हून ल्हानसान वादळ आनी गडगड हांणी भरिल्लें आसता. पावशी वारें थंड पूण तुफानी आसता.

वनस्पत आनी मोनजात

सह्याद्रींत आशिल्ली सगले तरेची वनस्पत आनी मोनजात कर्नाटकांत दिसता. सागवानी,श्रीगंध (चंदन), कोंडो, सिमूळ, होन्ने (बिबळो), आंबो, सुरू, निलगिरी, शिसें, रोजवूड ही रूखावळ आसा. हत्ती गवे रेडे, बिबटे वाग, तरस, वांस्वेल, मोर, साबर, चित्ते, लांडगे, सरपटी प्राणी, तरांतरांची सवणी दिसतात. दांडेली, बंदीपूर, नागरहोळे हांगाचीं अभयारण्यां नांवाजल्ली आसतात. राणीबेन्नूरलागीं काळें मीर्ग आनी चिंचणगिरींत मोर हाचें खातीर खाशेलीं अभयारण्यां आसात.

इतिहास

कर्नाटक हें राज्याचें नांव करिनाडु उतरावेल्यान आयला. करिनाडु म्हळ्यार काळी माती आशिल्लें वा करनाडु म्हळ्यार उबार आशिल्लें, अशी तांची व्युत्पत्ती जाता.

इतिहासापयली काळा आदल्या शिलायुगाचे अवशेश, गुलबर्गा जिल्ह्याच्या हुणसगी आनी तुमकूर जिल्ह्याच्या किब्बनहळ्ळि हांगा मेळ्ळ्यात. चड करून न्हंयचेदेगेर, दर्यादेगेर,नवशिलायुगाचे अवशेश मेळ्ळ्यात. त्या काळचे शिलायुध, शतकुंभ प्राण्यांचीं आनी मनशांचीं हाडां, लाशिल्लें कड्डण सांपडला. ह्या कड्डणांत नासणे, गंव, कुळीद हांचो आस्पाव आसा.धारवाड जिल्ह्याच्या हळ्ळूर हांगा अतिपूर्विल्लें लोखणचें आयुध मेळ्ळां. ताचो काळ इ.स.प. 800 वर्सा इतलो पोरनो आसा. बेळगांव जिल्ह्याच्या कोण्णूरांत, बिजापूर जिल्ह्याच्या तरेदाळांत आनी दक्षिणेंत कोलार जाल्ह्याच्या नल्लगी मेरेन असल्यो समाधी आसात. तातूंत लोखणाच्यो वस्तू मेळ्ळ्यात. कोलार जिल्ह्याच्या बलहळ्ळी हांगा लोखण तयार करपाची भाटी मेळ्ळ्या.

अशोक मौर्याचे लघुशिलालेख रायचूर जिल्ह्याच्या मस्की आनी कोषळ्ळांत, बळ्ळारी जिल्ह्याच्या उदेंदोळ, इटटूरांत आनी चित्रदुर्ग जिल्ह्याच्या ब्रह्मगिरि, जट्टिगरामेश्वर आनी सिध्दापूर ह्या सुवातींनी मेळ्ळ्यात. चवथ्या शतमानामेरन चित्रदुर्गाचे दक्षिणेक आशिल्ल्या तुमकूर, बेंगळूर, म्हैसूर आनी हासन प्रदेशांत खंयच्याच राजान राज्यकाराभार केल्ली म्हायती मेळना. श्रवणबेगोऴ (हासन) हांगा चंद्रगुप्त मौर्य, भद्रबाहु नावांच्या जैन संन्याशावांगडा आयलो आनी ताणें थंयच समाधी घोतली, अशी एक कथा आसा. बनवासि (उत्तर कन्नड), चंद्रहळ्ळि (चित्रदुर्ग) वडगांव, माधवपूर (बेळगांवलागीं) आऩी सन्नत्ती (गुलबर्गा) हांगा सातवाहनांच्या पूर्विल्ल्या राज्यांचे अवशेश, नाणीं आनी यादस्तिकां सांपडल्यांत. सातवाहन राज्य नश्ट जातकच कर्नाटकांत पल्लव वंशाचें राज्य कांय वर्सा चल्लें.

चवथ्या शतमानाच्या काळांत बनवासीचें कदंब (इ.स. 345 ते इ.स. 550) आनी तलकाडचे गंगवंशीय (इ.स. 350- इ.स. 990) अशीं दोन राज्यां उदेलीं. दोगांकूय आपलें अस्तित्व तिगोवपाखातीर पल्लवांकडेन झुजचें पजलें. मयूरशर्मान आपलो ब्राह्मण धर्म त्याग करून मयूरवर्मा हें नांव घेतलें. कदंब वंशाचो रगतासंबंद गुप्त आनी वाकाटक वंशांवांगडा चल्लो. कन्नड भाशेचें पयलें शासन हलमिडि नांवाच्या हासन जिल्ह्यांत मेळ्ळां. हें कदंब वंशाचें आसून ताचो काळ 450 वर्सां इतलो आसा. सव्या शतमानांत कर्नाटकाच्या वायव्य भागांत चालुक्य (500- 757) वंशीयांचो शेक चल्लो. तांणी कदंबांक जिखले, पूण तांचे कांय ल्हान फांटे विजयनगरच्या उदयामेरेन तग धरून उरले. चालुक्यवंशीय पयल्या पुलकेशीन बादामीक राजधानी केल्ली. दुसर्या पुलकेशीवेळार (597-642) ताचे गिरेस्तकायेचें वर्णन ह्युएनत्सांग हाणें केलां. चालुक्य काळांत कन्नड भाशेचो राजवेव्हारांत उपेग जावंक लागलो. दंतिदुर्ग राष्ट्रकूटान (742-755) जिखतकच राष्ट्रकूटाचो शेक धाव्या शतमानाच्या निमाणेमेरेन उरलो. ह्याच काळांत गंगवंशाचें पुनरूज्जीन जालें. तांच्या चामुंडराय ह्या प्रधानान श्रवणबेळगोळ हांगा गोमटेश्वराचो मोटो पुतळो बांदलो (783). राष्ट्रकूटांमदलो तिसरो गोविंद (793- 814) हाणें राज्यविस्तार तर केलो.

धाव्या शतमानाच्या शेवटाक सावन बाराव्या शतमानाच्या मध्यामेरेन अस्तंतेच्या चालुक्यावंशान ह्या प्रदेशाचेर राज्य केलें. सवो विक्रमादित्य हो ह्या वंशकुळयेंतलो सगळ्यांत व्हड राजा आसलो. ताणें कलागुणांक आदार दिवपाचो मोलाचो वावर केलो. राष्ट्रकूट आनी वंशीयाच्या काळांत कर्नाटक राज्य, शिल्पकला, भाशा, साहित्य ह्या मळांनी गिरेस्त जालें.आठव्या आनी णव्या शतामानांत शंकराचार्यान शृंगेरि मठाची थापणूक करून वैदिक धर्माची विस्कटिल्ली घडी सारकी केली.

चालुक्यांच्या पडट्या काळांत कलचुरी वंश बळीश्ट जालो (1156-1183). तांतूतलो बिज्जळाचो मुखेलमंत्री बसवेश्वर हाणें वीरशैव वा लिंगायत पंथाची थापणूक केली. ताचो फुडें कर्नाटकांत प्रसार जालो. इकराव्या शतमानाचे सुर्वेक चालुक्याचे मांडलीक होयसळ (1006-1345) बळीश्ट जालें. विनयादित्य हो ह्या वंशीयांचो मूळ पुरूस आसलो. बिट्टिदेव (1104-1141) हो ह्या व्हड राजा आसलो. होयसळाक देवगिरी हांगाच्या यादवाकडेन बरोच काळ मेरेन झुजचे पडलें. अल्लाउध्यीन खिलजी हाणें देवगिरी जिखली. 1311 वर्सा ताचो सेनापती काफूर हाचे घुरयेंत आनी उपरांत महंमद तुघलकाच्या झजांत (1326-27) दारसमुद्र हे राजधानीचो नाश जालो.

मुस्लीम राजवटीच्या वाडट्या प्रभावाक विजयनगरचे राजवटीन (1336-1565) खर आळाबंद हाडलो. संगमवंशांतलो बुक्क, साळुव वंशांतलो देवराय आनी तुळुव वंशातलो राजवट (1509-1529) विजयनगराच्या इतिहासांत भांगरायुग म्हूण पाचोरतात. ह्या काळांत कर्नाटकांत वैष्णवपंथाचो प्रसार जालो.

1347 वर्सा थापणूक जाल्ल्या बहामनी वंशीयांनी सुर्वेक गुलबर्गा आनी उपरांत बीदर हे राजधानीसावन राज्याकारभार चलयलो. कर्नाटक प्रदेशाच्या गुलबर्गा आनी बीदर वाठारांत तशेंच महाराष्ट्र आनी आंध्रांत शेक चलयतालो. मंहमद गवन ह्या मंत्र्यान 1471 वर्सा, गोय, बेळगांव,कोंकण दर्यादेग, विजयनगर आपले सत्तेखाला हाडलें. तातूंत बिजापूरची आदिलशाही आऩी बीद्ररची बरीदशाही ह्यो राजवटी म्हत्वाच्यो आसात. पूण बिजापूर आनी विजयनगर राजवटींमदीं दुस्मानकाय सोंपली ना. 1565 वर्सा ताळीकोटे झुजांत पांचूय शाहांनी एकठांय येवन विजयनगर राजवटीचो नाश केलो. ते उपरांत आरवाडू वंशीय राजांनी पयलीं धेनुकोंड, उपरांत चंद्रगिरी आनी निमाणे अनेगुंदीसावन राज्य केलें. बंडाळीक लागून हीं राज्यां नश्ट जालीं.

निजामशायेच्या अस्ता उपरांत (1636) बिजापूरच्या आदिलशाहान दक्षिणेवटेन आपलो प्रभाव वाडयलो. सतराव्या शतमानामेरेन कर्नाटकांतले चडशे संस्थानिक आदिलशायेचे माडलीक जाल्ले. शहाजीराजे भोंसले हाणें केल्ल्या वावराखातीर, आदिलशायेचे सरदार म्हूण ताका बेंगळूरची जहागीर मेळ्ळी. 1687 वर्सा बिजापूर मोगलांनी हातासलें आनी कर्नाटकाच्या सगऴ्या ल्हान व्हड राजंकडल्यान खंड वसूल करून घेतलो. मराठ्यांच्या पालवान मोगलसत्तेक तोंड दिवपाचें कसब पाळेगारांनी दाखयले. मोगलांचे सैनिक बळगें मतींत घेवन जोडली. तेखातीर ताका तिरूमलराय ह्या मंत्र्यान बरो पालव दिलो.

हैदरअली आनी ताचो पूत टिपू सुलतान हांच्या काळांत म्हैसूर राज्याचो व्हड विस्तार जालो. 1799 वर्सा टिपू सुलतान ब्रिटिशांवांगडा झुंजतना सोंपलो. म्हैसूर संस्थान सोडून हेर वाठार ब्रिटिशांचे सत्तेखाला उरले. कोप्पळ (1819), बीदर (1827), बादामी (1841) हांगा ब्रिटीश सत्तेक खर विरोध जालो. 1857 वर्साच्या बंडाळेवेळार म्हैसूर संस्थान तटस्थ रावलें.नरगुंद आनी मंडरगि हांगाचे संस्थानीक, हलगळ्ळीचे बेरड हांणी ह्या झुजांत वांटो घेतलो.

1907 वर्सा म्हैसूर संस्थानांत विधीमंडऴाची थापणूक जाली. 1923 वर्सा ह्या विधीमंडळाक अधिकार वाडोवन मेळ्ळे. 1940 वर्सा जयचामराज वोडेयर अधिकारार आयलो. 1947 वर्सा ताणें म्हैसूर भारतांत विलीन करपाक मान्यताय दिली.

सुटके झुजाचो इतिहासः

1905-06 वर्सा लोकमान्य टिळकान उत्तर कर्नाटकाचो भोंवडी करून लोकांमदीं स्वतंत्र्याविशीं जागरूकताय तयार करपाचो यत्न केलो. 1920 वर्सा पयली कर्नाटक राजकी परीशद जाली. 1924 वर्सा बेळगांव शारांत महात्मा गांधीच्या यजमानपणाखाल अखिल भारतीय काँग्रेस अधवेशन भरलें. भारताच्या स्वातंत्र्याची आनी विभत्त्क कन्नड भाशिकांच्या कर्नाटक एकीकरणाची चळवळ ह्यो दोनूय वांगडाच चलल्यो. कर्नाटकाच्या एकीकरणाची मागणी सरदार पटेलान 1946 वर्सा मानून घेतली.

भारताच्या सुटकेउपरांतच्यो घडणुकोः राज्य पुनर्रचणूक समितीचे शिफारशीवेल्यान कन्नड भाशीक लोकांचें राज्य 1 ऑक्टोबर 1956 ह्या दिसा अस्तित्वांत आयलें. 1967 वर्साच्या न्या.महाजन अहवाला हाच्या उपरांतूय महाराष्ट्र कर्नाटक राज्यांमदलो हो प्रस्न सुटूंक ना. 1 नोव्हेंबर 1973 ह्या दिसा ह्या राज्याचें आदलें नांव म्हैसूर बदलून कर्नाटक अशें दवरलें.

राज्यवेवस्था

कर्नाटक राज्य बेंगऴूर (शार), बेंगळूर (ग्रामाण), बेळगांव, बळ्ळरी, बिजापूर,बीदर, चिकमगळूर, चित्रदुर्ग, दक्षिण कन्नड, धारवाड, कोडगु, गुलबर्गा, हासन, कोलार, मंडय,म्हैसूर, रायचूर, शिमोगा, तुमकूर, उत्तर कन्नड अशा 20 जिल्ह्यांभितर वांटलां.

विधानसभेंत 224 तर विधानपरिशदेंत 63 वांगडी आसतात. भोवमत आशिल्लो पक्ष राज्याचें प्रशास़न चलयता. बी. डी. जत्ती, एस्. आर. कंटी, वीरेन्द्र पाटील, देवराज अरस, आर.गुंडूराव, रामकष्ण हेगडे, एस्. आर. बोम्मायि हांणीय ह्या राज्याचें मुखेलमंत्रीपद सांबाळळां. सध्या व्ही.बंगारप्पा हांगाचो मुखेसमंत्री जावन आसा.

अर्थीक वेवस्थाः

शेतकी पिकावळ राज्यांत खरीप आनी रब्बी अशीं दोन पिकां काडटात. 12 लाख हेक्टर जमनींत भात, 11 लाख हेक्टर जमनींत नासणो, 23 लाख हेक्टर जमनींत जोंधळो हीं पिकां काडटात. भात बाजरी, गंव, कड्डणां हीं हेर पिकां आसात. नगदी पिकांत ऊंस, कापूस,तेलबियो, केळ, तंबाखू, मिरसांग, सुपारी, नाल्ल, कॉफी, काजू, पोपायो, मिरयां, द्राक्षां, मोसंबी हीं हेर मुखेल पिकां आसात.रेशमाखातीर मलबरी पीक काडपाक कर्नाटक राज्याचो पयलो क्रमांक आसा.

खनिज उत्पादनः भांगर, रूप, लोखण, मँगनीज, चुन्याफातर, क्रोमायट, बॉक्सायट,सिलिका हीं राज्यांतली मुखेल खनिज उत्पादनां जावन आसात. कोलार गोल्ड फील्ड आनी हट्टी ह्यो मुखेल भांगराखाणी आसात. राज्यांत 5617 लाख रूपयांच्या मोलाचें खनिज उत्पादन जाता.

उदकांतली पिकीवळः राज्यांत दर्यातल्यान तशेंच न्हंयांतल्यान नुस्त्याउत्पादन मेळटा.सुमार दोन लोख ह्या वेवसायांत आसात. दक्षिण आनी उत्तर कन्नड जिल्ह्यांत वट्ट देड लाख टन नुस्त्या उत्पादन दर वर्सा जाता.

उध्योगधंदेः बेंगळूर, म्हैसूर, हुबळी, धारवाड, बेळगांव आनी मंगळूर हीं राज्यांतलीं मुखेल केंद्रां आसात. कच्चो माल, वीज, उदक, हवामान, वावराडी आनी वित्त हांकां लागून राज्यांतल्या उध्येगधंध्यांची उदरगत जाल्या.

मुखेल उध्येगधंदे अशेः साकर, लुगट (सुती आनी रेश्मी), शिमीट, तिखें, इलेक्ट्रॉनिक वस्तू आनी अभियांत्रिकी वस्तू. भौशीक मळावेल्या मुखेल उध्येगीक संस्थांचीं नांवां अशीं- HAL, HMT,BHEL, ITI. बंगलोर- जालहळ्ळि वाठारांत भारत सरकाराचे व्हडले कारखाने आसात.भद्रावतीचो तिख्या कारखानो, दाडेलाचो कागद कारखानो, कुद्रेमुख आनी संडूरचे लोखणा कारखाने हे म्हत्वाचे आसात. राज्यांत 27 सरकारी उध्येगीक वसाहती आसात.

पर्यटनः

राज्यांतलीं कांय थळां पर्यटनाचे नदरेन म्हत्वाचीं आसात. भौगोलीक आनी इतिहासीक कारणांक लागून संवसाराच्या पर्यटन नकाशाचेर कर्नाटकाक म्हत्वाची सुवात आसा.थंयच्यो लालबाग, कब्बन पार्क ह्यो बागो, विधानसौध आनी राजवाडो, तारांगण आनी विज्ञानीक वस्तू हांची नामना आसा. ते भायर बेंगळूर हें रेश्मी कपड्यांचें म्हत्वाचें केंद्र जावन आसा.

आदल्या म्हैसूर राज्याचें राजपाटण म्हैसूर शार हांगा सोबीत राजमहाल आनी बागो आसात. थंयच्या दसर्याच्या उत्सवाक संवसारीक नामना मेळ्ळ्या. चामुंडेश्वरी देवूळ आनी वृंदावन बाग हीं आनीक नामनेंचीं थळां. मंगळूर हें एक म्हत्वाचें बंदर. थंय सोबीत देवळां आनी इगर्जो आसात. बेंगळूर, हलूबीड आनी सोमनाथपुर हांगाचीं फातरांनी कोंरातिल्ली देवळां चड नामनेक पावल्यांत. शिवमोग्गा (Shimoga) हांगाचो जोग धबधबो हो संवसारांतलो सगळ्यांत ऊंच धबधबो. मडकेरी आऩी केम्मनगुंडी हीं नामनेची शितळ पर्वतथळां.

बंदापूर, नागरहोळे आनी दांडेली हीं अरण्यांतली विसव घेवपाचीं थळां. विजयनगर साम्राज्याचें राजपाटण हम्पि हांगा त्या साम्राज्याच्या गिरेस्त दायजाच्यो कुरवो अजून होलमतात. थंयचे राजमहाल आनी देवळां श्रीकृष्णदेवरायाच्या वैभवाचो उगडास करतात. तशेंच हांगाच्यो बादामी व्होंवरी (caves) लेगीत अजंठा आनी एलोरा हांगाचे व्होंवरींभशेनूच आसात.

येरादारीः

1982-83 वर्सा मेरेन राज्यांत 98,523 किमी. लांबायेचे रस्ते आसले. 3,125 किमी. लांबायेचे रेल्वेमार्ग आसात. तातूंत 546 किमी. लांबायेचे ब्राडगेज, 2,788 किमी. लांबायेचे मीटरगेज तर 153 किमी. लांबायेचे नरोगेज रेल्वेमार्ग आसात.राजेयांतल्या 287 किमी. लांबायेचे दर्यादेगेर 20 बोटीधके आसात. राज्यांत 1980 वर्सामेरेन 9,337 टपाल कचेर्यो, 2,463 दूरध्वनी केंद्रां आसली.

इंग्लीशः डेक्कन हेराल्ड, हिंदू, इंडियन एक्सप्रेस, कन्नडः प्रजावाणी, कन्नडप्रभा, संयुक्त कर्नाटक, नवभारत, जनवाणी, उदयवाणी.

लोक आनी समाजजीणः

1981 वर्साचे जनगणनेप्रमाण 1,91,791 चौ. किमी. आंवाठाच्या ह्या राज्यांत 37,043,451 लोक रावतले.1000 दादल्यांक 963 बायलो अशें प्रमाण आसा. साक्षरताः 38.41%. बेंगळूर ही राज्याची राजधानी आसा.

हिंदू धर्माचे सगळे पंथ राज्यांत आसात. तेभायर हेर धर्मीय लोकूय रावतात. दर्यादेगेवेल्या वाठारांत मलयाळि भास उलोवपी मापळे रावतात. उत्तर कन्नडांत कोंकणी भाशीक नवायत रावतात. तांचो राबितो उत्तर आनी दक्षिण कन्नड जिल्ह्यांत आसा. चामार, डोर, बोरोड ह्योय जाती राज्यांत आसात.

मकरसंक्रांत, गणेशचवथ, दसरो, दिवाळी ह्यो राज्यांतल्यो मुखेल परबो आसात. मारी भूतआराधना ह्यो जानपद धर्माविशींच्यो परबो आसात.

कर्नाटक कलेच्या मळार गिरेस्त आसा. सोळाव्या शतमानामेरेन कर्नाटकांत देवळां आनी तेविशींच्या वास्तुंची निर्मणी जाली. विजयनगर काळांत होस्पेट, हंपि हांगा विठ्ठलस्वामी,विरूपाक्ष, हजारीरीम हांची देवळां बांदलीं. तांची वास्तुशैली पारंपारिक आसा. त्याकाळांत बाहुबलि आनी गोमटेश्वर ह्या भव्य मूर्तीची निर्मणी जाली. मुसलमानी सत्तेच्या काळार मुसलमानी शैलीचो प्रभाव वास्तूकलेचेर पडलो. ताका दख्खन शैली म्हण्टात. विजापूर, गुलबर्गा आनी बीदर हांगा मुसलमानी शैलीच्यो वास्तू दिसतात. बेंगळूर हांगाची विधानसौध ही आर्विल्ल्या काळांतली वास्तू आसून तातूंत सार्सानिक आनी भारतीय वास्तुशैली भरसल्ली दिसता.

कला:

यक्षगान, सुत्रपुळीखेळ, कोलाट आनी हेर जायत्यो जानपदकला कर्नाटकांत तिगून आसात. यल्लव.मैलारलिंग, महादेवेश्वर ह्यो देवासंबंदीच्यो जानपदकला आसात. दक्षिण कन्नडचे नागमंडल,भूतपुजाउत्सव, बेंगळूरची शक्तीपूजा खड.ग अश्यो जायत्यो धर्मीक कला आसात.

संगीत:

कर्नाटक संगीत ही कर्नाटकांत वाडिल्ली ऊंच पांवड्याची संगीत कला जावन आसा. त्यागराज हाणें कलेक नामना जोडून दिली.

लोकसंगीत: लोकसंगीताचो आविश्कार कन्नडयक्षगान पध्दतींत दिसता. पुरंदरदासाचीं किर्तनां होवूय कर्नाटक राज्याच्या संगीतांतलो एक खाशेलो वांटो आसा. संगीताच्या मळआर मल्लिकार्जुन मन्सूर, बसवराज राजगुरू, गंगूबाई हनगल, भीमसेन जोशी, दोरयस्वामी अय्यंगार हे कर्नाटकाचे नामनेचे संगीत कलाकार आसात.

रंगमाची:

कर्नाटकाचे लोकजीणेंत यक्षगान वा बयलाट हें नृत्यनाट्य प्रचाराणत आसा. आदल्या म्हैसूर संस्थानांतल्या जायत्या विव्दानांनी संस्कृत आनी इंग्लीश नाटकांचो थळावे भाशेंत अणकार केलो. हातूंत बसप्पशास्त्री, सुब्बाशास्त्री, अनंतनारायणशास्त्री, गिरिभट्टरतिम्मय्य,व्यंकटाचार्य, नंजनगूडु श्रीकंठशासत्री, बेळळावेनरहारिशासत्री हांचो आस्पाव जाता. आर्विल्ल्या नाटककारांमदीं गरूड सदाशिवराय, गुब्बि वीरण्णा हे फुडारिल्ले आसात. टी.पी. कैलासम्, आध्य रंगाचार्य, मास्ती वेंकटेश अय्यंगार गिरीश कार्नाड हांणी नाटकाच्या मळार मोलाचो वावर केला.हेर कलाकार आनी विव्दान:यु. एस्. कृष्णराव, चंद्रभागादेवी आनी मायाराव, नामनेच्यो नृत्यकलाकार आसात. चित्रकारांमदीं के. के. हेब्बार, विज्ञानिकांमदीं राजारामण्ण, यु. आर. राव,सर सी. व्ही. रमण, इंजीनियर, भारतरत्न विश्वेवरय्य हे कर्नाटकाचे हेर मळांवेले जाणकार आसात.

शिक्षण-पध्दत, प्रसार:

राज्यांत साक्षरतेचें प्रमाण राज्यांत साक्षरतेचें प्रमाण ३८.५% आसा, हांतूंत दादले ४८.८% तर बायलो २७.७% साक्षर आसात. दक्षिण कन्नड जिल्ह्यांत विध्यापीठांची नावां फुतलेतरेन आसात: १. बेंगळूर विध्यापीठ-बेंगळूर २. कर्नाटक विध्यापीठ-धारवाड ३.शेतकी विज्ञान विध्यापीठ-हेब्बाळ ४. कुवेम्यु विध्यापीठ-शिगमो ५.मंगळूर विध्यापीठ-मंगळूर ६. गुलबर्गा विध्यापीठ-गुलबर्गा ७. म्हैसूर विध्यापीठ-म्हैसूर ८. इंडियन इन्सिट्यूट ऑफ सायन्स-बेंगळूर ९.शेतकी विज्ञान विध्यपीठ-धारवाड. २. राज्यांत ३४,२०० मुळाव्यो शाळा, २३७० माध्यमिक शाळा, ४१ तंत्रनिकेतनां, ४३६ महाविध्यालयां, २१ वैजकी महाविध्यालयां आसात (१९८२-८३).

भाशा आनी साहित्य:

कर्नाटकाची मुखेल भास कन्नड. वट्ट लोकसंख्येंत कन्नड भाशिकांचें प्रमाण ६५.२% आसा. तेभायर राज्यांत ८.७%तेलुगु, ८.७% उर्दू, ४.५% तमीळ, ३.७% तुळु आनी २.१% कोंकणी भाशीक लोक रावता. कन्नड भाशासाहित्य गिरेस्त आसून ताका व्हड दायज आसा. नव्या आनी पोरन्या साहित्यकांचे साहित्यनिर्मणेक लागून कन्नड भाशेंत विंगड विंगड तरेचें साहित्य आयलां. बसवेश्वर (१२ वें शतमान), हरिहर, राघवांक, रूद्रभट्ट, जन्न, कुमार व्यास (१५ वें शतमान) लक्ष्मी (१६ वें शतमान) सर्वजन, शंकरदेव (१६ आनी १७ वें शतमान) हे कन्नड भाशेंतले आध्य साहित्यकार आसात. आर्विल्ल्या साहित्यिकांमदी कवी के. व्ही. पुट्टप्प,डी.आर बेन्द्रे, मारूती वेंकटेश अंय्यगार, के,शिवराम कारंत हांणी ज्ञानपीठ तस्त्रीप जोडल्या. ए.एन्. कृष्णराव (कवी आनी कादंबरीकार), व्ही. के. गोकाक (कवी आनी कादंबरीकार),गोपालकृष्ण आडिग (कवी आनी निबंधकार), आर एस्. मुगली (कवी आनी इतिहासकार),गिरीश कार्नाड (नाटककार), गोविंद पै (कवी), कैलासम (नाटककार) अनंतमूर्ति, लंकेश आनी देवनूर महादेव (नवे पिळगेचे लेखक) हांणीय कन्नड साहित्य गिरेस्त केलां.

म्हत्वाचीं थळां:

राजधानी बेंगळूर, मंगळूर, मणिपाल हीं शारां, मरकेरे, बेळगांव, धारवाड, हासन हीं थंड हवेचीं थळां, म्हैसूर संस्थान, वृंदावन बाग (म्हैसूर), जोग, गोकाक, शिवसमुद्रम हे धबधबे, गोकर्ण, महाबलेश्वर, शृंगेरि, बसवकल्याण, धर्मस्थ उड्डपि, शिर्सी, कूडलसंगम, श्रवणबेणगोळ हीं धर्मीक थळां, बादामी,ऐहोळे, बेलूर, सोमनाथपूर, हळेबीड पट्टदकल, गदग, लुक्कुंडि, बनवासि,हपी बिजापुर, गुलबर्गा, श्रीरंगपट्णम, म्हैसूर हीं इतिहासीक थळां म्हत्वाची आसात.

Karnataka