نهاوند: شهری در استان همدان

در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر نهاوند تقریبا ۸۰۰۰۰ نفر بوده‌است که پس از همدان و ملایر سومین شهر بزرگ استان همدان به‌شمار می‌آید. شهر نهاوند از دوران ماقبل تاریخ به‌طور مداوم محل سکونت انسان بوده، و در دوران ساسانیان محل استقرار خاندان کارن بود. این شهر در زمان فتح ایران توسط مسلمانان، محل نبرد معروف نهاوند بود.

نهاوند به لری: ناوَن
کشور	ایران
استان	همدان
شهرستان	نهاوند
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	لائودیسه، نیفواندای، نیهاوند، نوح آوند، نیوانتا، نیسایا
سال شهرشدن	دارای پیشینه تاریخی
مردم
جمعیت	۷۶٬۱۶۲ نفر سال ۱۳۹۵)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۱۸ کیلومتر مربع
ارتفاع	۱۶۴۴
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه	۴۱۰ میلی‌متر[نیازمند منبع]
اطلاعات شهری
شهردار	مجید یوسفی نوید
ره‌آورد	گردو، عسل، خمیر صنل، حلوا گردویی، کلوا، نقل، گز آردی، شیره انگور، خیار، ترخینه، هلو،
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۸۱
وبگاه	نهاوند پرتال
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۲۸ ب، م
نهاوند روی نقشه ایران ۳۴°۳۳′۰۰″شمالی ۴۸°۲۱′۵۷″شرقی / ۳۴٫۵۵°شمالی ۴۸٫۳۶۵۸°شرقی / 34.55; 48.3658

شهر نهاوند درطول تاریخ به نام‌های متعددی یاد شده‌است.

• نِهاوند(Nehāvand) از ۲۰۰۰ پیش از میلاد تا اکنون
• نیهاوند(Nihāwand.Nihāvand) از ۲۰۰۰ پیش از میلاد تا ۱۲۵۸میلادی
• لائودیسه(Laodicea.Laodikeia) از۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
• نیفواندا (Niphaunda) از۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
• نِماوند (Nemavand) از۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
• ماه بصره(Māh al-Ḅasra) از ۶۳۲ میلادی تا۷۵۰ میلادی

لائودیسه(Laodicea) شهرهای هلنیستی متعددی که عموماً به نام لائودیس از یونانی باستان «Λαοδίκη» به معنای «عدالت مردم» نامگذاری شده‌است، به ویژه:

1. شهری از ماد باستان، مربوط به نهاوند
2. شهری بر روی رودخانه لیکوس در کاریا و لیدیا، واقع در نزدیکی دنیزلی مدرن ترکیه

نَهاوند(Nahāvand):احمد کسروی، واژه نَهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیشِ رو است، زیرا «نَها» در زبان‌های ایرانی به معنی پیش و وند از فعل کهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته شده‌است؛ بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش رو».

نیفواندا (Niphaunda): بطلمیوس از این شهر با نام نیفواندا (Niphaunda) یاد کرده‌است.

ماه دینار (mah dinar): به واسطه حکمرانی فردی ایرانی از خاندان کارن با نام دینار

نیهاوند (Nihāwand):در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به صورت نیهاوند ثبت شده‌است که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده‌است.

استرابون نهاوند را به عنوان شهری یاد می‌کند که توسط داریوش بزرگ تأسیس شد اما به گفته پلینی، آن را آنتیوخوس اول با نام لائودیسه تأسیس کرد. یافته‌های باستانی آن شامل یک استوانه با کتیبه مربوط ۱۹۳ قبل از میلاد از آنتیوخوس سوم به نمایندگی از ملکه او، و یک محراب گرد با نوارهای حک شده در نقش برجسته و مجسمه‌های برنزی زئوس، آتنا، آپولو و دمتر می‌باشد.

نخستین ساکنان نهاوند حدود هزاره سوم پیش از میلاد کاسی‌ها بودند. مردمانی که به کوسایی(Cossaei) شهرت داشتند. داریوش سوم پس از شکست گوگمل به دلایل نامعلوم راه بابل یا شوش و پارس را در پی نگرفت، بلکه از طریق ارمنستان به ماد وارد شد. اسکندر نیز داریوش را تعقیب نکرد و به بابل رفت او یک سال بعد پس از فتح تخت جمشید برای مبارزه با داریوش وارد ماد شد، اسکندر در آخرین نبرد برای فتح پارس در زمستان ۳۲۳ پیش از میلاد به سرزمین کوسایی حمله کرد. هفایستیون دوست صمیمی اسکندر در این زمان می‌میرد. پلوتارک می‌گوید که اسکندر یکی از شهرهای قبیله «کوسایی» را قتل‌عام کرد"او در چهل روز بیشتر سرزمین کاسایی‌ها را تسخیر و ویران ساخت.اسکندر بسیاری از کاسایی‌ها را همچون فدیهای برای روان یار نزدیکش، هفایستیون، قربانی نمود

در تقسیمات باستانی ایران، نهاوند و بروجرد دو نقطه شهری از ماه نهاوند بودند که این استان، از توابع پهله از سرزمین ماد محسوب می‌شد.ایالت پهله در زمان ساسانیان به این نام نهاده شده و پهلوی، به مردم، زبان و خط مربوط به پهله اشاره می‌کند. خاندان کارن پهلو در نهاوند ساکن و فرمان می‌راند.

 

حمید یزدان‌پرست در نامه ایران می‌آورد: در نوشته‌های مورخان اسلامی، مکرر به نام «ماه» برمی‌خوریم، چون ماه نهاوند، ماه دینور که صورت دیگری از نام ماد است. ماه نهاوند به معنای ولایت یا استان نهاوند و کامه ماه باقیمانده (ماد) یا (مای) قدیم استنهاوند یکی از پایتخت‌های ایالت یا دیار جبال که ماد یا کوهستان نیز خوانده می‌شده بوده‌استماه نهاوند بعد از اسلام به ماه بصره نیز شهرت یافت چرا که خراج آن به بصره فرستاده می‌شد. ابن الندیم از قول عبداﷲ بن المقفع ذکر می‌کند که ماه نهاوند یکی از پنج ناحیه پهله (فهله) بوده‌است (یادداشت‌های دهخدا).

نبرد نهاوند آخرین حلقهٔ زنجیرهٔ جنگ‌های ایران ساسانی و مسلمان بود که در روز ۵ ربیع الاول سال ۲۱ هجری برابر با ۲۵ بهمن ۲۰ خورشیدی (۶۳۷ م) اتّفاق افتاد و به پیروزی اعراب منجر گردیده‌است. جنگ نهاوند که اعراب آن را " فتح الفتوح " نامیدند، جنگی کوبنده که عروه بن زید (شاعر عرب) از آن با نام پیکار هولناک نام می‌برد.پس از جنگ نهاوند این شهر با عنوان دروازه ورود اسلام به ایران شناخته می‌شود

بهزادان پور ونداد هرمزد ملقب به اَبومُسْلِمِ خُراسانی که تبار او به خاندان نهاوند الکسایی می‌رسید در رمضان ۱۲۹ هجری قمری قیام خود را آغاز کرد و با آغاز قیام عنصر ایرانی چنان جوشش و خروشی از خود نشان داد که در کمترین زمان ممکن ارتش بی شکست خراسانیان به دروزاه‌های شرقی دارلخلافه رسیدند. ایرانیانی که سالها تحقیر شده و خوار شمرده شده بودند اکنون فرصتی یافتند تا به‌طور جدی بر اعراب بتازند. «در گرگان وقتی قحطبه با سپاهی که والی عراق برای دفع سیاه جامگان گسیل کرده بود روبرو شد در خطبه ایی آتشین خطاب به ایرانیان قول داد تا اعراب را برای همیشه خوار کند و ایرانیان را به پایگاه شامخ خود بازگرداند» در گذرگاه تاریخ وقتی ایرانیان در نهاوند یعنی همان جایی که حدود صد سال پیش لشکر یزدگرد در مقابل اعراب شکست خورد در مقابل لشکر خلیفه قرار گرفتند چنان آنان را در هم کوبیدند که تا سالهای بعد مصر و بخشهایی از شمال آفریقا زیر سم اسبان ایرانیان قرار گرفت. این قدرت چنان هیمنه ایی به خود گرفت که خلیفه تازه را نیز هراسان ساخت و با دستور خلیفه عباسی ابومسلم به خراسان بازگشت و پس از چندی به قتل رسید

در طول قرون بعدی، تنها رویدادهای کمی در نهاوند ثبت شده‌است. وزیر ایرانی امپراتوری سلجوقی، نظام الملک، در سال ۱۰۹۲ در نزدیکی نهاوند ترور شد.

به گفته حمدالله مستوفی مورخ و جغرافی‌دان که در قرن سیزدهم و چهاردهم شکوفا شد، نهاوند شهری با وسعت متوسط بود که اطراف آن را مزارع حاصلخیز احاطه کرده بود که در آن ذرت، پنبه و میوه کشت می‌شد. مستوفی افزود که ساکنان آن عمدتاً کردهای شیعه دوازده امامی بودند.

در دورهٔ قاجار نهاوند یکی از سه شهر ولایت ثلاث بود. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود. حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم بوده‌است. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. نهاوند براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۱۶ ه‍.ش از بخش‌های تابعه در استان پنجم کشور به مرکزیت کرمانشاه بود که در سال ۱۳۲۰ ه‍.ش به شهرستان ارتقاء یافت.

به موجب مبارزات انقلابی مردم شهر نهاوند علیه حکومت پهلوی در روز ۱۴ آبان ۱۳۵۷، ۹۷ روز زودتر از سایر نقاط کشور ایران مجسمه محمد رضا شاه را به زیر کشیدند. حسن روحانی رئیس‌جمهور سابق ایران است که در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: در دی‌ماه ۱۳۵۷ آن سال که چند شب در شهرستان نهاوند سخنرانی می‌کردم بعد از سخنرانی شب سوم که مصادف با حوادث ۱۹ دی‌ماه قم شده بود، شهربانی نهاوند مأمور دستگیری من شد که با تلاش شهید حیدری و دوستانش بالباس مبدّل از نهاوند خارج شدم.

نهاوند در مرکز دشت نهاوند بین دو وادی کوه گرین و آردوشان گسترده شده‌است و ۱۸ کیلومتر مربع مساحت دارد. نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسرکان و همدان، از شرق به ملایر، از غرب به کنگاور و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران ۴۳۵ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر - اراک عبور می‌کند و فاصله نهاوند تا همدان ۱۳۰ کیلومتر و تا خرم‌آباد ۱۳۴ کیلومتر می‌باشد. راه‌آهن کربلا از نزدیکی شهر نهاوند کذر می‌کند.

 

شهر نهاوند بر گسل جوان زاگرس بنا گردیده‌است. گسل نهاوند از ۵۵ کیلومتری غرب بروجرد تا شمال‌غربی نهاوند در راستای شمال ۳۲۰ درجه، امتداد دارد. گسل نهاوند از چند قطعه مجزا تشکیل شده که هر کدام نام‌های جداگانه دارند. گسل نهاوند از فعالین‌ترین گسل‌های ایران بشمار می‌رود. که عامل زمین لرزه‌های پرشمار نهاوند و شهرهای اطراف می‌باشد از جمله زمین لرزه‌های ۱۲۸۷ بروجرد، ۱۳۸۵ بروجرد، ۱۳۳۶ فارسینج و زمین‌لرزه ۱۳۳۷ نهاوند.

رود باروداب که از چشمه ای به این نام در شرق نهاوند سرچشمه می‌گیرد از میان شهر می‌گذرد. طغیان این رود بارها بخشی از شهر نهاوند را با مشکل سیل و ویرانی مواجه ساخته‌است از جمله سیل های۱۳۱۷٬۱۳۵۰٬۱۳۵۱. در شب ۲۱ شهریور ۱۳۱۷برابر بارندگی سخت سیل هولناکی در حدود شهر نهاوند و قریه آورزمان برخاسته شهر تاریخی نهاوند را ویران و قریه آورزمان را با خاک یکسان ساخت.

در سال ۱۳۹۳ آرش کولیوند، مدیر امور آب شهرستان نهاوند درمصاحبه با ایرنا اعلام کرد: به علت برداشت سالانه ۳۱۰ میلیون متر مکعب آب توسط چاه‌ها، سطح آب‌های زیر زمینی دشت نهاوند به‌طور متوسط در هر سال ۷۵ سانتی‌متر افت دارد.شهرستان نهاوند یک‌هزار و ۱۶۰ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق مجاز وجود دارد که حدود ۸۰۰ مورد آن برای مصارف کشاورزی است. جغرافیای کوهستان گرین در نهاوند با وسعت حدود ۴۰ هزار هکتار دارای سیمای کوهستانی با دره‌ها و پناهگاه‌های طبیعی فراوان و شرایط آبی مناسب و پوشش گیاهی مطلوب برای گونه‌های حیات وحش است و به همین لحاظ تنوع جانوری بالایی دارد. این ناحیهٔ در سال ۱۳۹۹ به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد. ناحیهٔ مذکور شامل نواحی تاریک دره بالا، سیاه دره، فارسبان، چناری، گیان، کرک سفلی، کله مار، بیان و وراینه تا خط الراس گرین در مرز استان لرستان می‌باشد

مردم‌شناسی

در کتاب فرهنگ مردمی نهاوند نوشته ی محمد رستمی آمده است: با مطالعه منابع گذشته درباره ی نهاوند در میابیم که نژاد هایی از کُرد و عرب در آن سکونت داشته اند. این نکته را هم باید یادآوری کرد که در هیچ یک از نوشته ها اشاره ای به (لر) بودن اهالی این سامان و یا سکونت لرها در آن نشده است و این همان نکته ای است که در شناخت فرهنگ و گویش نهاوندی واقعیت هایی را روشن می کند و ما در کتاب گویش نهاوندی به بررسی آن پرداخته ایم.

مردم نهاوند فارس هایی هستند تحت تاثیر مهاجرت طوایف لرهای لرستان به گویش نهاوندی (فارسی آمیخته به لری) سخن میگویند.

مردم اصیل و بومی نهاوند به گویشی متفاوت از لری که ریشه در زبان پهلوی دارد،سخن می گویند و این زبان که تا سی سال پیش در نهاوند سخن گفته میشد،متفاوت از لری و بیشتر به فارسی شباهت داشت و کاملا متفاوت از زبان ایلات لر اطراف نهاوند می باشد

زبان شناسی

مردم شهر نهاوند به زبان لری با گویش نهاوندی سخن می‌گویند.گویش لری نهاوندی گویش مردم نهاوند است. فهرست لینگوییست و اتنولوگ گویش لری موجود در نهاوند را گویشی از لری شمالی، و ایرانیکا منطقه نهاوند را یکی از مراکز مهم گویش‌وران لری شمالی می‌داند. مانند زبانهای ایرانی، لری بختیاری و سایر گویش‌های زبان لری. رودیگر اشمیت زبان‌شناس آلمانی گفتار مردم شهر نهاوند را نزدیک به زبان پارسی میانه می‌داند. اطلس زبان‌های ایران، تصویری از پراکندگی زبانی در کشور ایران ارائه می‌کند، گونه‌های زبانی فهرست‌شده برای نهاوند لری شمالی و فارسی معیار است.با این وجود برخی گویش نهاوندی را گونه ای از زبانهای کهن می‌دانند که به مرور زمان دامنه‌اش کمتر و از گستردگی‌اش کاسته شده است. همین امر نیز، موجب شده که برخی افراد این گویش را از شعبه‌های زبان یا لهجة لری بدانند.این گویش با فارسی معیار از دید واجگاه و چگونگی تولید واج یکسان است.

بر اساس یک بررسی مردم اصیل و بومی نهاوند به گویشی متفاوت از لری که ریشه در زبان پارسی میانه دارد،سخن می گویند و این زبان که تا سی سال پیش در نهاوند سخن گفته میشد.

اما سیف الدوله قاجار در حدود ۱۰۰ سال پیش ذکر می کنند طوایف نهاوند از قوم لر می باشند،

 

میدان قیصریه را محمود میرزا حاکم نهاوند در زمان فتحعلی شاه قاجار بنا کرده‌است. رشته قنات وچشمه در اطراف آن وجوددارد که ساکنین نهاوند در گذشته با عبور آب از این رشته‌ها به منازلشان ازآن استفاده می‌کردند. میدان قیصریه در جنوب محلهٔ پاقلعه نهاوند واقع شده‌است و از دیرباز به نام قیصریه شناخته شده. کشف سکه‌های رومی از جمله سکه ای بنام نرون امپراتور روم غربی و صندوقچه ای در این محل قدمت انرا نشان می‌دهد. میدان قیصریه یکی از باستانی‌ترین میادین ایران است در پیرامون میدان قیصریه بنای مسجد جامع و حمام و بازارقدیمی و شاهزاده محمد دیده می‌شود. شواهد وجود آتشکده ای مربوط به دوران پیش از اسلام ا در بالای میدان در مکان مسجد جامع وجود داشته‌است که بنای مسجد را در آن مکان ساختند.

کوچه لک‌ها

کوچه کرد‌ها

خانه قدوسی متعلق به علی قدوسی از عالمان نهاوند است. دارای سر در ورودی زیبائی است که با نقوش هندسی آجری تزئین شده‌است و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبائی آن افزوده‌است. نمای بنا در داخل حیاط به وسیلهٔ آجر کاری‌های زیبا تزئین شده‌است و قوسهایی به شکل شاخ قوچ نما را آراسته‌است. پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزئین شده‌است. این خانه قدیمی و تاریخی در خیابان انقلاب واقع شده‌است وچند خانه قدیمی دیگر در جای جای این شهر وجود دارد.

حمام آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهر نهاوند است که در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است معبد لائودیسه در داخل شهر نهاوند قرار دارد و کتیبه‌ای از «آنتیوخوس سوم» و نیز تعدادی مجسمه برنزی خدایان یونانی در آن کشف شده‌است.

پل زرامین، تپه باستانی گیان سراب گیان]] و سراب گاماسیاب از نقاط گردشگری شهرستان نهاوند بشمار می‌روند که در نزدیکی شهر نهاوند قرار دارند.

نعمان بن مقرن یکی از سرداران و فرماندهان مهاجم عرب بود که در جنگ نهاوند (فتح الفتوح) در سال ۲۱ هجری یا ۶۴۲ میلادی پس از سه روز نبرد سنگین در پشت دروازه‌های نهاوند به دست سربازان ایرانی به فرماندهی فیروزان (پیروزان) کشته شد. آرامگاه او در ۵ کیلومتری شمال غربی شهر نهاوند قرار دارد.

 

زنگوله یا زنگله یک مقام موسیقی است. در موسیقی قدیم ایران، زنگوله یکی از دوازده مقام اصلی بوده‌است. در برخی از متون از این مقام با نام نهاوند هم یاد شده‌است.

سوغات نهاوند :از جمله سوغات این شهرستان می‌توان به خمیر صنل، کلوا، حلوا گردویی و گز آردی که مختص نهاوند است اشاره کرد، همچنین نقل، گردو، عسل، شیره انگور، ترخینه هم از دیگر سوغاتی‌های معروف نهاوند است.

سراب گاماسیاب (به لری: گاماسی‌او) سرچشمه یکی از طولانی‌ترین رودخانه‌های کشور است که از دامنه کوه سنگی گرو مسیر جاده نهاوند به نورآباد لرستان و در ۱۹ کیلومتری جنوب شرقی نهاوند سرچشمه می‌گیرد و در امتداد کوه گرو ادامه می‌یابد.

به گزارش ایسنا، منطقه همدان، سراب گاماسیاب، آب رودخانه‌های متعددی را مانند حرم‌آباد، قلقلرود و خرم‌رود را دریافت می‌کند و پس از مشروب کردن مزارع کشاورزی دشت نهاوند، به رودخانه قره‌سو و در ادامه به کرخه و در نهایت به هورالعظیم می‌پیوندد. این رودخانه در استان کرمانشاه به قره‌سو، در استان لرستان به سیمره و در استان خوزستان به کرخه موسوم است.

آبدهی متوسط این چشمه‌ها، حدود ۵ مترمکعب در ثانیه است، در بالادست چشمه‌ها، غاری طبیعی دیده می‌شود و در محوطه اطراف سراب جنگل‌کاری شده‌است، در مسیر این رود با احداث نیروگاه برق آبی و حوضچه‌های پرورش ماهی، در تولید برق و پرورش ماهی بهره‌برداری کرده‌اند، این چشمه جوشان و پرآب با ویژگی‌های خاص طبیعی، یکی از جاذبه‌های مستعد گردشگری استان محسوب می‌شود.

• جنگ نهاوند
• ماه نهاوند
• گوشه نهاوند