نادر ابراهیمی: نویسندۀ معاصر ایرانی

او علاوه بر نوشتن رمان و داستان کوتاه، در زمینه‌های فیلم‌سازی، ترانه‌سرایی، ترجمه، و روزنامه‌نگاری نیز فعالیت کرده‌است. ابراهیمی، همراهِ بهرام بیضایی و ابراهیم گلستان، از معدود سخنوران ایرانی به‌شمار می‌رود که هم در سینما و هم در ادبیات کار کرده و شناخته شده بوده‌اند.

نادر ابراهیمی
نادر ابراهیمی در فیلمِ قضیه شکل اول، شکل دوم کیارستمی
زاده	۱۴ فروردین ۱۳۱۵ تهران، ایران
درگذشته	۱۶ خرداد ۱۳۸۷ (۷۲ سال) تهران، ایران
آرامگاه	قطعه هنرمندان بهشت زهرا، تهران
پیشه	نویسنده روزنامه‌نگار فیلم‌ساز ترانه‌سرا مترجم
سال‌های فعالیت	۱۳۴۰–۱۳۸۷
همسر(ها)	فرزانه منصوری
فرزند(ان)	۳
خویشاوندان	مریم زندی (خواهر ناتنی)
امضا
وبگاه	naderebrahimi.com

تا سال ۱۳۸۰ بیش از صد کتاب و همچنین نوشتارهای دربارهٔ او به چاپ رسیده‌است.

 

نادر ابراهیمی در ۱۴ فروردین سال ۱۳۱۵ در تهران زاده شد. پدرش عطاءالمُلک ابراهیمی، فرزندِ «آجودان حضور» و از نوادگانِ ابراهیم خان ظهیرالدوله، حاکم نامدارِ کرمان در عصر قاجار بود که رضاشاه پهلوی او را ضمنِ خلعِ درجه از کرمان به مشکین شهر تبعید نمود که هنوز قلمستانی به نام او در حومهٔ مشکین شهر وجود دارد (قلمستان عطا) و هنوز خویشاوندان او (ابراهیمی‌های کرمان) در شهر و استان کرمان شناخته شده و مشهور هستند. مادرِ او هم از لاریجانی‌های مقیم تهران به‌شمار می‌آمد. نادر ابراهیمی تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش یعنی شهر تهران گذراند و پس از گرفتن دیپلم ادبی از دبیرستان دارالفنون، به دانشکدهٔ حقوق وارد شد. اما این دانشکده را پس از دو سال رها کرد و سپس در رشتهٔ زبان و ادبیات انگلیسی به درجهٔ لیسانس رسید.

ارایهٔ فهرست کاملی از شغل‌های ابراهیمی، کار دشواری است. او خود در دو کتاب «ابن مشغله» و «ابوالمشاغل» ضمن شرح وقایع زندگی، به فعالیت‌های گوناگون خود نیز پرداخته‌است. از جملهٔ شغل‌های او بوده‌است: کمک کارگری تعمیرگاه سیار در ترکمن‌صحرا، کارگری چاپخانه، حسابداری و تحویلداری بانک، صفحه‌بندی روزنامه و مجله و کارهای چاپ دیگر، میرزایی یک حجرهٔ فرش در بازار، مترجمی و ویراستاری، ایران‌شناسی عملی و چاپ مقاله‌های ایران‌شناختی، فیلمسازی مستند و سینمایی، مصور کردن کتاب‌های کودکان، مدیریت یک کتاب‌فروشی، خطاطی، نقاشی و نقاشی روی روسری و لباس، تدریس در دانشگاه‌ها و…

در همه سال‌های پرکار و بی‌کار یا وقت‌هایی که در زندان به‌سر می‌برد نوشتن را که از ۱۵ سالگی آغاز کرده بود، کنار نگذاشت. در سال ۱۳۴۲ نخستین کتاب خود را با عنوان «خانه‌ای برای شب» را به چاپ رسانید که داستان «دشنام» در آن با استقبالی چشمگیر مواجه شد. تا سال ۱۳۸۰ علاوه بر صدها مقالهٔ تحقیقی و نقد، بیش از صد کتاب از او چاپ و منتشر شده‌است که دربرگیرندهٔ داستان بلند (رمان) و کوتاه، کتاب کودک و نوجوان، نمایش‌نامه، فیلم‌نامه و پژوهش در زمینه‌های گوناگون است. ضمن آن‌که چند اثرش به زبان‌های مختلف دنیا برگردانده شده‌است. «یک عاشقانهٔ آرام»، «بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم»، «چهل نامهٔ کوتاه به همسرم»، «مردی در تبعید ابدی»، «بر جاده‌های آبی سرخ»، «تضادهای درونی»، «آتش بدون دود»، «ابن مشغله» و «آرش در قلمرو تردید» از جمله آثار منتشرشدهٔ نادر ابراهیمی هستند.

نادر ابراهیمی چندین فیلم مستند و سینمایی و همچنین دو مجموعهٔ تلویزیونی را نوشته و کارگردانی کرده، و آهنگ‌ها و ترانه‌هایی برای آن‌ها ساخته‌است. او همچنین توانسته‌است نخستین مؤسسهٔ غیرانتفاعی ـ غیردولتی ایران‌شناسی را تأسیس کند؛ که هزینه و زحمت‌های فراوانی برای سفر، تهیهٔ فیلم و عکس و اسلاید از سراسر ایران و بایگانی کردن آن‌ها صرف کرد؛ ولی چنان‌که باید، شناخته و به‌کار گرفته نشد و با فرارسیدن انقلاب و جنگ، متوقف شد.

او فعالیت حرفه‌ای خود را در زمینهٔ ادبیات کودکان، با تأسیس «مؤسسهٔ همگام با کودکان و نوجوانان» با همکاری همسرش در آن مؤسسه متمرکز کرد. این مؤسسه، به‌منظور مطالعه در زمینهٔ مسائل مربوط به کودکان و نوجوانان برپا شد و فعالیتش را در حیطهٔ نوشتن، چاپ و پخش کتاب، نقاشی، عکاسی، و پژوهش دربارهٔ خلق‌وخو، رفتار و زبان کودکان و نیز بررسی شیوه‌های یادگیری آنان دنبال کرد. «همگام» عنوان «ناشر برگزیدهٔ آسیا» و «ناشر برگزیدهٔ نخست جهان» را از جشنواره‌های آسیایی و جهانی تصویرگری کتاب کودک دریافت کرد.

ابراهیمی در زمینهٔ ادبیات کودکان، جایزهٔ نخست براتیسلاوا، جایزهٔ نخست تعلیم و تربیت یونسکو، جایزهٔ کتاب برگزیدهٔ سال ایران و چندین جایزهٔ دیگر را هم دریافت کرده‌است. او همچنین عنوان «نویسندهٔ برگزیدهٔ ادبیات داستانی ۲۰ سال بعد از انقلاب» را به‌خاطر داستان بلند و هفت جلدی «آتش بدون دود» به‌دست آورده‌است. در اوائل انقلاب و دولت موقت داریوش فروهر وزیر کار وقت او را به سمت مشاور وزیر برگزید ولی وی پس از مدت کوتاهی استعفا داد. ابراهیمی رشته‌های مختلف ورزشی را تجربه کرده، یکی از قدیم‌ترین گروه‌های کوهنوردی به‌نام اَبَرمرد را بنیان نهاده و در توسعهٔ کوهنوردی و اخلاق کوهنوردی، تأثیرگذار بوده‌است.

ابراهیمی در ۱۶ خرداد ۱۳۸۷ پس از چندین سال دست و پنجه نرم کردن با بیماری تومور درگذشت.

کمیته نامگذاری معابر شورای شهر تهران در سال۱۳۹۰، خیابان هفدهم کارگر شمالی (امیرآباد) تهران که خانه او در بیست سال پایانی عمرش در آن واقع شده بود را به خیابان نادر ابراهیمی تغییر نام داد. همچنین شهرستان ادب مستندی با نام «بار دیگر مردی که دوستش می‌داشتیم» را ساخته‌است که روایتی از ۷۲ سال زندگی پربار نادر ابراهیمی است. نادر ابراهیمی در طول زندگی، از خود آثار بسیاری برجای گذاشته‌است که شامل داستان بزرگسال و کودک و نوجوان، فیلمنامه، نمایشنامه و ترجمه می‌شود. این مستند در ۹ فصل به سرگذشت این نویسنده تأثیرگذار پرداخته‌است. کارگردانی و نویسندگی این اثر را محمدحسن یادگاری به عهده داشته و نام آن را از یکی از آثار نادر ابراهیمی اقتباس کرده‌است. در این مستند به مبارزات انقلابی نادر برای رسیدن به جامعه ایده‌آل از دهه ۳۰ تا دهه ۷۰ خورشیدی اشاره می‌شود. مستند «بار دیگر مردی که دوست می‌داشتیم» در ۶۰ دقیقه به گفت‌وگو با افرادی همچون کیومرث پوراحمد، ابراهیم حاتمی‌کیا، فرزانه منصوری (همسر نادر ابراهیمی)، اکبر عالمی، مصطفی رحماندوست و جمشید گرگین اختصاص دارد که هر یک از منظری به صحبت دربارهٔ عملکرد نادر ابراهیمی در دهه‌های مختلف تاریخ معاصر ایران می‌پردازند.

فرزانه منصوری، همسر این نویسنده، منصوری در پی تأسیس بنیاد یا موزه‌ای به نام نادر ابراهیمی بوده و حتی در مصاحبه‌ای گفته بود: «اگر فکری به حال آثار همسرم نشود، آنها را یکجا در حیاط خانه به آتش می‌کشم.»

در موزه نادر ابراهیمی ضمن بازسازی فضای اتاق آن نویسنده نامی، میراث‌علمی، ادبی، لوح‌های افتخار و جوایز ملی و بین‌المللی، دست‌نوشته‌های کتب و تحقیقات، کتاب‌های حاشیه‌نویسی شده، فیلم‌ها و نسخ اول کتب او به عنوان موزه در کنار کتابخانه به نمایش گذاشته شده‌است. این کتابخانه شامل ۵ هزار جلد از کتاب‌های کتابخانه شخصی نادر ابراهیمی است که توسط همسر و خانواده تحویل خانه شعر و ادبیات شده‌است.

موزه خانه شعر و ادبیات همه روزه در منطقه فرهنگی و گردشگری عباس‌آباد تهران میزبان علاقه‌مندان است.

در ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ همزمان با روز شعر و ادب پارسی گواهی‌نامه صعود به قله دماوند از سوی فدراسیون کوهنوردی به موزه نادر ابراهیمی اهدا شد.

نوشته‌ها

سینما و تلویزیون

• آتش بدون دود (مجموعه تلویزیونی، ۱۳۵۳–۱۳۵۴)
• صدای صحرا (فیلم، ۱۳۵۴)
• سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن (مجموعه تلویزیونی، ۱۳۵۵–۱۳۵۶)
• اسناد کهنه، تاریخ نو
• روزی که هوا ایستاد (فیلم، ۱۳۷۶)