میرزا یوسف آشتیانی: سیاست‌مدار ایرانی

او از جناح محافظه‌کار دربار قاجار و از مخالفین میرزا حسین‌خان سپهسالار و اصلاحات او بود.

میرزا یوسف آشتیانی
میرزا یوسف آشتیانی
صدراعظم ایران
دوره مسئولیت ۲۹ شعبان ۱۳۰۱ – ۳ رجب ۱۳۰۳ ه‍.ق
پادشاه	ناصرالدین‌شاه
اطلاعات شخصی
زاده	۱۲۲۷ (قمری) ،
درگذشته	۱۱ رجب ۱۳۰۳ ،
ملیت	ایران
همسر(ان)	زهرا خانم، تاج‌ماه خانم، خانم‌مصری، شکر خانم
فرزندان	همدم‌السلطنه، حسن مستوفی
پیشه	سیاستمدار

میرزا یوسف، از نوادگان میرزا محسن آشتیانی، فرزند میرزا حسن مستوفی‌الممالک زمان محمدشاه قاجار و مادرش دختر حاجی صادق کلانتر کوی باغ‌میشه تبریز بود. او پس از درگذشت پدرش، لقب مستوفی‌الممالک گرفت و ریاست مستوفیان را عهده‌دار شد. او بر اثر درستکاری و کاردانی مورد توجه و اعتماد امیرکبیر قرار گرفت. چون میرزا آقاخان نوری به صدارت رسید از نفوذ و تقرب میرزا یوسف بیمناک شد. به علاوه او همواره ترجیح میداد تا بستگان و معتمدین خود را در مناصب مهم قرار دهد، از این رو موجبات تبعید میرزا یوسف را به آشتیان فراهم آورد و ریاست مستوفیان را به پسر خود میرزا کاظم نظام‌الملک داد. پس از عزل میرزا آقاخان، بار دیگر به تهران فراخوانده شد و منصب موروثی خود را بازیافت. بعدها نایب کامران میرزا نایب السلطنه پسر خردسال شاه شد، که این شغل برابر با حکومت تهران و ریاست املاک خالصه بود. پس از آن رفته رفته بر دامنه نفوذ و قدرت او افزوده میشد، تا ناصرالدین شاه به سفر عتبات رفت. در این سفر میرزا حسین سپهسالار همراه شاه بود و پیوسته با شاه از لزوم اصلاحات در ایران سخن می گفت. در بازگشت، ناصرالدین شاه میرزا یوسف را عزل کرده و محترمانه به آشتیان فرستاد. قلعه مستوفیان آشتیان برای آخرین بار توسط میرزا یوسف در این ایام مورد مرمت قرار گرفت. او به مدت دو سال از صحنه سیاست به دور بود، تا با عزل و تبعید سپهسالار به گیلان، به تهران فراخوانده شد. در شوال همان سال ناصرالدین شاه امور دولت را مشترکاً میان میرزا یوسف و سپهسالار تقسیم کرد. او که همواره مورد احترام و علاقه ناصرالدین شاه بود سرانجام سه سال قبل از فوتش، و چندی پس از درگذشت سپهسالار، از جانب شاه منصب صدارت عظمی یافت.

گسترش تهران در دوره ناصرالدین‌شاه زیر نظر میرزا یوسف و میرزا عیسی وزیر انجام شد. . او زمین‌های زیادی در اطراف تهران از ناصرالدین‌شاه خریداری و آباد کرد. حسن‌آباد، یوسف‌آباد، بهجت‌آباد، عباس‌آباد، امیرآباد و ونک از باغ‌های مستوفی‌الممالک بود که اکنون محله‌هایی به همین نام‌ها بر آن ساخته شده‌است.

او در ۱۱ رجب ۱۳۰۳ (مصادف با ٢٦ فروردین ماه سال ١٢٦٥ هجری شمسی) درگذشت و در آرامگاه خانوادگی واقع در ونک دفن شد.

ناصرالدین‌شاه فقط به صدراعظمها «جناب» می‌نوشت، ولی سال‌ها پیش از صدارت مستوفی‌الممالک به او «جناب آقا» خطاب می‌کرد. مستوفی‌الممالک به فروتنی و حسن اخلاق شهرت داشت. دراویش را گرامی می‌شمرد و با آنان دوستی داشت. کیمیاگری از سرگرمی‌های مورد علاقه مستوفی‌الممالک بود. او همچنین به کشاورزی، باغداری و پرورش پرندگان علاقه‌مند بود.

مستوفی‌الممالک در طول عمر خود چهار همسر اختیار کرد:
زهرا خانم، دختر عمویش میرزا حسین مستوفی، که فرزندی نیاورد و در بیست و هفتم جمادی‌الثانی ١٢۷۱ هجری قمری درگذشت
تاج‌ماه خانم، دختر سیف‌الله میرزا پسر فتحعلی‌شاه، او نیز بدون فرزند ماند
خانم‌مصری، دختر یکی از بزرگان مصر، مادر همدم‌السلطنه همسر جلال‌الدوله (پسر ظل‌السلطان)
شکر خانم، دختر رئیس یکی از قبایل کرد، مادر حسن مستوفی وی در چند نوبت به تناوب صدر اعظم یا رییس شورای وزرای ناصرالدین شاه قاجار بوده است. انعقاد معاهده آخال با دولت روسیه تزاری و پیمان گلد اسمیت با امپراتوری بریتانیا از دستاوردهای دوره های مختلف صدارت وی هستند.

• دائرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب)
• اعتمادالسلطنه (۱۳۵۷)، «خلسه» مشهور به خوابنامه، تهران: نقش جهان
• معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
• امانت، عباس (۱۳۸۴)، قبلهٔ عالم، تهران: کارنامه، شابک ۹۶۴-۴۳۱-۰۴۹-۷
• نادر میرزا قاجار (۱۳۶۰)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، تهران: اقبال، شابک ۹۶۴-۴۳۱-۰۴۹-۷

• مآثر یوسفی، سرگذشتنامه میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک، کتابخانه و موزه ملی ملک