قره عثمان: یکی از حاکمان دودمان آق‌قویونلو

عثمان‌بیک فرزند فخرالدین قتلغ بیک رهبر ترکمانان آق‌قویونلو و ماریا دسپینا خواهر آلکسیوس سوم امپراتور ترابوزان بود که پس از بردارش احمد بیک به سرکردگی اتحادیهٔ ترکمانان آق‌قویونلو رسید. قره‌عثمان بعداً با ازدواج با یکی از شاهزاده خانم‌های ترابوزان از پدرش پیروی کرد. قره‌عثمان در زندگی طولانی خود نسبت به پدر آرامش‌طلب خویش به درگیری‌های بسیاری دست یازید. در آن زمان مهم‌ترین دشمن آق‌قویونلوها، همبسته ایلاتی آنان اتحادیهٔ ترکمانان قراقویونلو بودند. رهبرشان قره‌محمد چندی بیش عمر نکرد. ولی جانشین او قره‌یوسف با تمامی توان خود دشمنی دیرینه را ادامه داد. وقتی تیمور در خاور نزدیک ظاهر شد، قراقویونلوها از نخستین افرادی بودند که با سپاه تیمور روبر شدند و هر بار هم که جنگ درگرفت شکست خوردند. لاجرم طبیعی بود که رهبر آق‌قویونلوها به تیمور ملحق شود و به خدمت او درآید. این قضیه در سال ۱۳۹۹ در اردوی قره‌باغ در ماورای قفقاز رخ داد و قره‌عثمان در برابر تیمور کرنش کرد. او در نخستین لشکرکشی تیمور به آناتولی فرماندهٔ سپاهیان طلایه او بود و در لشکرکشی بعدی تیمور به سوریه هم نام او در میان بود. قره‌عثمان بعدها در نبرد آنکارا (۱۴۰۲) شرکت کرد که شکست و اسارت بایزید یکم انجامید. تیمور به پاس خدمات رهبر آق‌قویونلوها لقب امیر بدو بخشید و سرتاسر اراضی دیاربکر را تیول وی ساخت.

وقتی تیمور در فوریهٔ ۱۴۰۵م. در اثنای لشکرکشی به شرق مرد، روشن بود که امپراتوری وسیع او که حاصل فتوحاتش بود، فاقد ثبات داخلی است. پس از مرگ تیمور، قره‌عثمان که کامیابی‌های او در نزد تیمور اعتبار زیادی در چشم اتحادیهٔ ایلی‌اش داشت و شماری از ایلات و عشایر را زیر چتر او کشانده بود، با تعدادی از امیرنشین‌های مجاور جنگ درانداخت و به پیروزی رسید. روابط او با مصر در آغاز حسنه بود، اما بعدها به متصرفاتشان حمله کرد. قره‌عثمان به خاندان تیمور وفادار باقی ماند و در لشکرکشی‌های سه‌گانهٔ شاهرخ به آذربایجان علیه قره‌یوسف قراقویونلو در کنار تیموریان جنگید. با اینکه قره‌یوسف در آغاز نخستین لشکرکشی مرد و سپاهیان او پراکنده شدند اما قراقویونلوها به‌سرعت به بازسازی خود پرداختند. وقتی در سومین لشکرکشی، اسکندر از برابر شاهرخ فرار کرد و به ترکان عثمانی پناه برد، قره‌عثمان، با وجود هشتاد سال سن، در صدد جلوبر کردن او برآمد اما در هنگام جنگ در ارزروم به‌شدت زخمی شد و بر اثر آن در پایان اوت ۱۴۳۵ درگذشت. اسکندربیک هنگامی که به ارزروم برگشت، دستور داد قبر رهبر آق‌قویونلوها را نبش قبر کنند و جسدش را نزد سلطان مصر بفرستند و سلطان مصر هم آنرا در ملاء عام به نمایش گذاشت. هیچ‌کدام از فرزندان قره‌عثمان به شجاعت و شهامت پدرشان نبودند و خاندان حاکمهٔ آق‌قویونلوها به مدت یک دهه پس از وی گرفتار آشفتگی و نابسامانی بود.

• یعقوب آژند (مترجم)، تاریخ ایران (دوره تیموریان)، جامی، چاپ سوم تهران ۱۳۸۷، شابک: ۱-۴۹-۵۶۲۰-۹۶۴-۹۷۸