Κανόνες Τονισμού Στην Αρχαία Ελληνική

Εντούτοις, ύστερα από την επέκταση του ελληνισμού με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνική γλώσσα υπέστη μεταβολές εξαιτίας της επαφής της με άλλες γλώσσες της ανατολής, καθώς και λόγω της επιτακτικής ανάγκης ανάπτυξης κανόνων που θα βοηθούσαν τους αλλοεθνείς υπήκοους των ελληνιστικών βασιλείων στην ορθή εκμάθησή της. Μεταξύ αυτών ήταν και η επινόηση των τόνων και των πνευμάτων.

Ο τονισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική γλώσσα ακολουθεί ορισμένους στοιχειώδεις κανόνες:

1. Οι τόνοι είναι δύο: η οξεία (ʹ) και η περισπωμένη (~).
2. Καμιά λέξη δεν μπορεί να τονιστεί πιο πάνω από την προπαραλήγουσα:
   π.χ. μόλυβδος, ἀληθέστερος, ἐλήλυθα, προαπέσταλκα, μέμνημαι.
3. Η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται όταν η λήγουσα είναι μακρά:
   π.χ. ἄνθρωπος, αλλά ἀνθρώπου· λεγόμενος, αλλά λεγομένη· τράπεζα, αλλά τραπέζης· ἄμεσος, αλλά ἀμέσως.
4. Η προπαραλήγουσα, εφόσον τονίζεται, πάντοτε οξύνεται:
   ἀκρόπολις, λύσομεν, εὔδαιμον, ἐποιούμεθα.
5. Μια βραχεία συλλαβή, εφόσον τονίζεται, πάντοτε οξύνεται:
   τοξότης, ἔπος, πτέρυξ, σοφός.
6. Μια μακρά παραλήγουσα, εφόσον τονίζεται, οξύνεται εμπρός από μακρά λήγουσα:
   τοξεύεις, κήπων, στρατιώτης, γλώσσῃ.
7. Μια μακρά παραλήγουσα, εφόσον τονίζεται, περισπάται εμπρός από βραχεία λήγουσα:
   τοξεῦον, κῆπος, γλῶσσαι, οἶνος.
8. Η θέσει μακρά συλλαβή ως προς τον τονισμό λογαριάζεται βραχεία:
   , κλῖμαξ, λύτρον, χειρῶναξ.
9. Βαρεία αντί οξείας τίθεται μόνο στη λήγουσα μιας λέξης, όταν δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή εγκλιτική λέξη:
   τὸν ἐνιαυτὸν τὸν μετὰ τὸν λοιμὸν, καλοὺς γὰρ καὶ ἀγαθοὺς, αλλά ναός τις.

1. Στα πτωτικά όπου τονίζεται η ονομαστική ενικού εκεί τονίζονται και οι άλλες πτώσεις του ενικού και πληθυντικού, εκτός αν εμποδίζει η λήγουσα. Αν η λήγουσα είναι μακρά ο τόνος κινείται προς τα δεξιά, δηλαδή προς τη λήγουσα:
   γέρων, γέροντος, αλλά γερόντων· σῶμα, σώματος, αλλά σωμάτων· γράφων, γράφοντος, αλλά γραφόντων· δύναμις, δύναμιν, δύναμι, αλλά δυνάμεως, δυνάμει, δυνάμεων· ἕτερος, ἕτερον, αλλά ἑτέρου· στράτευμα, αλλά στρατεύματος, στρατευμάτων.
2. Η ασυναίρετη ονομαστική, αιτιατική και κλητική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, οξύνεται:
   ὁ μαθητής, τὸν μαθητήν, ὦ μαθητά· οἱ θεοί, τοὺς θεούς, ὦ θεοί· αἱ τιμαί, τὰς τιμάς· σοφήν, σοφάς· οὐδείς, οὐδέν· γραφείς, γραφέν, μαθών, τετοξευκώς.
3. Η μακροκατάληκτη γενική και δοτική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, περισπάται:
   τοῦ κριτοῦ, τῷ κριτῇ· τῶν κριτῶν, τοῖς κριταῖς· τῆς τιμῆς, τῇ τιμῇ· τῶν τιμῶν, ταῖς τιμαῖς· τοῦ σοφοῦ, τῷ σοφῷ· τῶν σοφῶν, τοῖς σοφοῖς· τῆς σοφῆς, τῇ σοφῇ· τῶν σοφῶν, ταῖς σοφαῖς· αὐτοῦ, αὐτῆς, αὐτῷ, αὐτῇ, αὐτῶν, αὐτοῖς, αὐταῖς.
4. Η λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν τονίζεται, περισπάται:
   τιμά-ω → τιμῶ, τιμά-εις → τιμᾷς, ποιέ-ων → ποιῶν, βασιλέ-ες → βασιλεῖς.
   Αν όμως πριν από τη συναίρεση οξυνόταν η δεύτερη από τις συναιρούμενες συλλαβές, η λήγουσα οξύνεται: ἑσταὼς → ἑστὼς, κληίς, κλῄς → κλείς.
5. Κατά τη σύνθεση ο τόνος κανονικά ανεβαίνει μέχρι την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού, εφόσον το επιτρέπει η λήγουσα:
   ἀκρόπολις, τὸ μεγαλόπραγμον (αλλά ὁ, ἡ μεγαλοπράγμων), τὸ εὔσχημον, αλλά ὁ, ἡ εὐσχήμων), παράλαβε, ἔξευρε.

• Ανδριώτης, Ν. Π. 1995. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Τέσσερις μελέτες). Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ-ΙΝΣ.
• Holton, D., Mackridge, P. & Φιλιππάκη-Warburton, Ε. 1999. Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Μετάφαση: Βασίλης Σπυρόπουλος. Aθήνα: Πατάκης. Πρωτότυπο έργο: Holton, D., Mackridge, P. & Philippaki-Warburton, Ι. 1997. Greek Language. A Comprehensive Grammar of the Modern Language. Λονδίνο: Routledge.
• Μπαμπινιώτης, Γ. 1986. Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα.
• Οἰκονόμου, Μ. Χ. 1984³. Γραμματική τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ-ΙΝΣ.
• Σταματάκος, Ἰ. 1949. Ἱστορική Γραμματική τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς. Αθήνα: Βιβλιοπρομηθευτική.
• Τζάρτζανος, Ἀ. 1967¹⁶. Γραμματική τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης. Ἀθῆναι: ΟΕΔΒ.

Εγχειρίδιο Κανόνων Τονισμού περιλαμβάνει: θεωρία, κανόνες, ασκήσεις με απαντήσεις