Αρματολοί: οθωμανικό προσωπικό ασφάλειας

Στα οθωμανικά αρχεία ονομάζονται martolos, martoloz ή mertiloz. Έχουν προταθεί περισσότερες από μία ετυμολογίες για την προέλευση της λέξης. Η πιθανότερη είναι ότι προέρχεται από τον ιταλικό όρο armato ή martoloso (=οπλοφόρος, αρματομένος) που χρησιμοποιούνταν από τους Βενετούς γενικά για τους ένοπλους που μίσθωναν στην περιοχή. Άλλη πιθανή ετυμολογία είναι ότι προέρχεται από το αρματολόγος > αρματολόος > αρματολός. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές ο αρματολισμός υπήρχε και στο Βυζάντιο, όπου οι αρματολοί επάνδρωναν σώματα παρόμοια με αυτά της αγροφυλακής ή χωροφυλακής. Κατ' άλλους ωστόσο πρόκειται για θεσμό της τουρκοκρατίας. Από τις αρχές του 18ου αιώνα αναφέρονται μαρτυρίες για ολική μετατόπιση της στάσης των αρματολών και σταδιακής συνεργασίας τους με τους κλέφτες εναντίον της οθωμανικής εξουσίας.

Ο θεσμός του Αρματολικιού εντοπίζεται τον 16ο αιώνα την περίοδο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Επρόκειτο για περιοχές της Βαλκανικής χερσονήσου, κυρίως ορεινές, δασώδεις και δυσπρόσιτες, οι οποίες όμως δεν έθεταν σε αμφισβήτηση την οθωμανική κυριαρχία και από φορολογική άποψη είχαν δευτερεύουσα σημασία. Οι περιοχές αυτές με κτηνοτροφική οικονομία, διοικούνταν από συμβούλια αρχηγών χωριών και διέθεταν ένοπλα σώματα με ένα καπετάνιο επικεφαλής με βασικό καθήκον την κατοχύρωση της ασφάλειας της περιοχής της. Η οπλοφορία στις περιοχές αυτές ήταν συνυφασμένη με τις κοινωνικές δομές των περιοχών αυτών και την έλλειψη ή περιορισμένη παρουσία θεσμών δημόσιας ασφάλειας στις διάφορες αυτές περιοχές.

Το αρματολίκι των Αγράφων προέκυψε μετά από την συμφωνία στην οποία ήλθε ο Οθωμανός αρχιστράτηγος και Δερβέναγας με τους Αγραφιώτες, συμφωνία γνωστή ως συνθήκη του Ταμασίου, η οποία είχε υπογραφεί στις 10 Μαΐου 1525. Έτσι συγκροτήθηκε το πρώτο και μεγαλύτερο αρματολίκι των Βαλκανίων. Ο αρματολικός θεσμός επεκτάθηκε μετά τα Άγραφα από το 1529 από τον Ιμπραήμ πασά στρατηγό του Σουλεϊμάν και βεζίρη. Δημιουργήθηκαν δεκαεφτά αρματολίκια, στην ορεινή κεντρική Ελλάδα, την ορεινή Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Συγκεκριμένα στη Μακεδονία αναγνωρίστηκαν πέντε αρματολίκια, ή καπετανάτα, της Βέροιας, των Σερβίων, των Γρεβενών, της Ελασσόνας, και της Μηλιάς .

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία επιχειρεί να τις ελέγξει όχι τόσο για φορολογικούς λόγους όσο για να τους «ουδετεροποιήσει ή [...] να τους οικειοποιηθεί για τις στρατιωτικές και μεταφορικές της ανάγκες» Έτσι άλλοτε με στρατιωτικά μέσα και άλλοτε με διαπραγματεύσεις προσπαθούσε να τους περιορίσει. Επρόκειτο για θεσμούς όπου η κατάκτηση παρέμεινε ημιτελής σε σύγκριση με τις πεδινές περιοχές των Βαλκανίων. Ήταν απότοκα της διαρκούς αντίστασης στην πλήρη οθωμανική κυριαρχία, και όχι της υποταγής τους αλλά του αποκλεισμού τους από τις ζωτικές γι' αυτούς περιοχές. Υποτέλεια με αντάλλαγμα της εσωτερική αυτονομία και φοροδότηση κατ' αποκοπή, κάτι που εξασφαλιζόταν ενόπλως. Επρόκειτο για «μικρά προτεκτοράτα εντός του αυτοκρατορικού κράτους με βαθμό εσωτερικής αυτονομίας». Το αρματολίκι ήταν ο χώρος που προστάτευε ένα αρματολικό σώμα,μια ομάδα ενόπλων. Τους αρματολούς πρότειναν για διορισμό και επόπτευαν ταυτόχρονα οι Οθωμανοί δερβεναγάδες οι οποίοι υπάγονταν στους περιφερειακούς πασάδες και από το 1761 στον Επόπτη Δερβενίων. Ο αρματολικός θεσμός συνιστούσε μεταβίβαση της κρατικής ευθύνης φύλαξης του χώρου από τους Οθωμανούς σε τοπικούς ένοπλους προεστούς ραγιάδες οι οποίοι ανέλαβαν αστυνομικά καθήκοντα ακόμα και έναντι των Οθωμανών.

Ο πρώτος που επιχείρησε να συνθέσει μια ιστορία του αρματολισμού ήταν ο Νικόλαος Κασομούλης, ο οποίος εντοπίζει τις ρίζες του στα λείψανα του στρατού του Βυζαντίου. Οι Αρματολοί δεν προέρχονταν από τους διανοούμενους αβαντουρίστες σαν τον Μιχαήλ Μάρουλο τον Ταρχανιώτη, ή τοπικούς ευγενείς πολεμάρχους που αντιστάθηκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, όπως ο Κροκόδειλος Κλαδάς στη Μάνη, ή ο Θεόδωρος Μπούας της Άρτας ή Σκεντέρμπεης. Δεν πρέπει οι Αρματολοί να συγχέονται με τη Μεσαιωνική Καταλανική Αδελφότητα μισθοφόρων (Compangia Almugaveres) που έδρασε στην Κεντρική Στερεά τον 14ο αιώνα. Δεν πρέπει να συγχέεται με τα δερβενοχώρια και τους Δερβενεντζήδες (Derbenci) φύλακες περασμάτων και γεφυρών, στενών. Δεν πρέπει να συγχέεται με τις ένοπλες συνοδείες των μουσουλμάνων και χριστιανών προεστών, τους κάπους.

Δεν κατόρθωσαν να αναδειχθούν σε αριστοκρατία και δεν είχαν τόση συνέχεια ώστε να υπάρχει η ανάγκη να διασωθεί γραπτά η μνήμη τους. Ένας από τους μηχανισμούς κοινωνικής τους επιβολής ήταν οι επιγαμίες: διεύρυναν έτσι το κύρος και τη δύναμη των οικογενειών τους. Τέτοιες περιπτώσεις επιγαμιών μεταξύ ισχυρών σογιών αρματολών είναι οι Γριβαίοι με τους Κατσικογιανναίους, Βαρνακιωταίοι με Γριβαίους κλπ. Βέβαια επιγαμίες είχαμε και με οικογένειες κοτζαμπάσηδων και προεστών-δημογερόντων: τέτοια περίπτωση κοινωνικής όσμωσης είναι η επιγαμία του Παλαιόπουλου με τον κοτσάμπαση Κραβάρων Παρατηρούνται επίσης και περιπτώσεις επιλεκτικής αγαμίας μεταξύ των μελών αρματολικών οικογενειών: αυτή ήταν μια στρατηγική προστασίας του εξουσιαστικού συστήματος μέσω της στεγανοποίησής του, αλλά και στην πρόληψη μελλοντικών ανταγωνισμών που θα προέκυπταν από την ύπαρξη πολλών διαδόχων