Σαντερία

Εκτός της Κούβας, είναι εξαπλωμένη στις Η.Π.Α., στον ισπανόφωνο πληθυσμό της Φλόριντα, του Πουέρτο Ρίκο, του Νιού Τζέρσεϊ, της Νέας Υόρκης και του Λος Άντζελες. Απαντάται, επίσης, στην Αργεντινή, τη Βραζιλία, την Κολομβία, το Μεξικό και τη Βενεζουέλα. Στην Ευρώπη μεταφέρθηκε εξαιτίας μετακινήσεων πληθυσμών από τις γαλλικές και oλλανδικές κτήσεις και απαντάται κυρίως στη Γαλλία και την Ολλανδία.

Στην Κούβα η Σαντερία αναμίχθηκε με τον καθολικισμό, εγείροντας πολλά προβλήματα θρησκευτικού συγκρητισμού. Ωστόσο, η κουβανική επανάσταση κήρυξε σχεδόν αμέσως την Κούβα αθεϊστικό κράτος. Το 1962 ο Κάστρο έκλεισε πάνω από 400 Καθολικά σχολεία, κατηγορώντας τα για διασπορά επικίνδυνων ιδεών. Το 1992, όμως, το κομμουνιστικό κόμμα αποφάσισε να αλλάξει το σύνταγμα του κράτους, μετατρέποντάς το από αθεϊστικό σε κοσμικό, επιτρέποντας την ελεύθερη λατρεία όλων των θρησκειών στο νησί.

Σήμερα έξι Κουβανοί στους δέκα πιστεύουν σε κάποιο Θεό. Όλες οι θρησκείες κέρδισαν το χαμένο έδαφος και ασκούνται πλέον ελεύθερα στην Κούβα. Κορυφαία στιγμή της θεμελίωσης της ανεξιθρησκίας της Κούβας αποτελεί η επίσκεψη του Πάπα Ιωάννη Παύλου του Β΄ στο νησί το 1998, ενώ τον Ιανουάριο του 2004 βρέθηκε στην Κούβα και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.

Η Σαντερία διατηρεί τη μεγαλύτερη ποσοστιαία εξάπλωση στην Κούβα. Οι Κουβανοί ποτέ δε σταμάτησαν να ακολουθούν, λίγο πολύ στα κρυφά, τα ήθη και τα έθιμα της. Στην Κούβα, η πλειονότητα των «σαντέρος», των πιστών της Σαντερία, εκτελεί τελετουργίες που έχουν τις ρίζες τους στις τελετές των Γιορούμπα της Νιγηρίας.

Η Σαντερία είναι μια ολοκληρωμένη θρησκεία που, σε γενικές γραμμές, παραδέχεται ένα μεγάλο θεό, δημιουργό των πάντων, τον «Ολόφι», ο οποίος είναι μακριά από την ανθρώπινη αντίληψη. Για τα καθημερινά οι πιστοί έρχονται σε πνευματική επαφή με τους αγγελιαφόρους του, τους «Ορίτσας». Αυτοί αποτελούν θεότητες που εκπροσωπούν τόσο τα στοιχεία της φύσης, όσο και τους ανθρώπινους χαρακτήρες. Από αυτούς οι άνθρωποι ζητούν χάρες και προστασία, αλλά εισπράττουν ενίοτε και τιμωρία.

Στην Σαντερία οι θεοί δεν είναι τέλειοι. Έχουν ανθρώπινα ελαττώματα και χαρακτηριστικά. Επίσης δεν υπάρχουν οι έννοιες της «αμαρτίας» και της «τελικής κρίσεως», άρα ούτε κάποιο οργανωμένο σύστημα ηθικής. Ο καθένας μπορεί να έχει τον προσωπικό του Θεό, να του δώσει όποιο όνομα και ιδιότητες θέλει και να τον συμβολίζει με ένα αντικείμενο.

Πολύ συχνά, με την ευκαιρία της γιορτής ενός θεού, την επέτειο της μύησης ενός πιστού ή το θάνατο ενός σημαντικού «σαντέρο», οργανώνονται θρησκευτικές γιορτές-τελετές, στις οποίες όσοι πιστοί προσέλθουν χορεύουν στο ρυθμό των τύμπανων. Εφ' όσον η τελετή πάει κατ' ευχήν, κάποια στιγμή ένας, δύο ή και περισσότεροι αφρικανοί θεοί που καλούνται επίμονα, κατεβαίνουν επί Γης και «καταλαμβάνουν» το σώμα ισάριθμων πιστών.

 

Σ' όλα αυτά, η μουσική παίζει πρωτεύοντα ρόλο, αφ' ενός γιατί ο «πρώτος» τραγουδιστής της τελετής ουσιαστικά οδηγεί τα δρώμενα (κάτι που απαιτεί ιδιαίτερη γνώση και πείρα), αφ' ετέρου γιατί τα τρία ιερά τύμπανα μπατά θεωρούνται καθεαυτό μεταφυσικές οντότητες, που στα χέρια των μυημένων μουσικών μιλούν απ' ευθείας τη γλώσσα των θεών. Η ρυθμολογία της «Σαντερία» είναι οπωσδήποτε η πιο πολύπλοκη και ενδιαφέρουσα της κουβανέζικης μουσικής, καθώς οι «ρυθμοί των θεών» είναι αυστηρά προκαθορισμένοι και ενορχηστρωμένοι, γεμάτοι από συνεχείς «συνομιλίες» ανάμεσα στα τρία τύμπανα, χωρίς όμως ίχνος αυτοσχεδιασμού, σε μια παράδοση που, αιώνες τώρα, περνάει από μουσικό σε μουσικό ίδια και απαράλλαχτη και ο βαθμός δυσκολίας της είναι τέτοιος, που ο μουσικός των «μπατά» οφείλει να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στη μελέτη για τουλάχιστον μια δεκαετία ώσπου να θεωρηθεί πραγματικός γνώστης του τεράστιου ρεπερτορίου (πάνω από 90 «ρυθμοί», στην πραγματικότητα κανονικές συνθέσεις-έργα για κρουστά). Τα τραγούδια της Σαντερία είναι πάντα «αντιφωνικά», δηλαδή ο πρώτος τραγουδιστής «καλεί» και η χορωδία των πιστών «απαντά», σ' ένα συνεχή φωνητικό διάλογο που είναι χαρακτηριστικός όλης σχεδόν της αφρικανικής μουσικής. Ακόμα και σήμερα, έναν αιώνα μετά την άφιξη των τελευταίων σκλάβων στην Κούβα, τα θρησκευτικά τραγούδια ερμηνεύονται στην αφρικανική διάλεκτο των Γιορούμπα, μια γλώσσα που οι βαθιά μυημένοι στη Σαντερία μπορούν ακόμη, εν μέρει, να μιλήσουν.

Το Σαντιάγο είναι το προπύργιο της Σαντερία. Κάθε Ιούνιο διοργανώνεται εκεί φημισμένο καρναβάλι. Η πόλη γιορτάζει με αυτόν τον τρόπο τον προστάτη της, τον απόστολο Ιάκωβο. Η μουσική και ο χορός είναι ασταμάτητα. Το τραγούδι της Γεμάγια, της θεάς της θάλασσας, ακούγεται συχνά-πυκνά στους δρόμους και στις πλατείες της πόλης.

• Joseph M. Murphy, Santeria, Boston: Beacon Press, 1993.
• George Brandon, Santeria from Africa to the New World: The Dead Sell Memories, Bloomington:Indiana University Press, 1993.

• Σαντερία
• Σαντερία στο Rice University