Λογοτεχνία Ρεαλισμός

κυρίως ως αντίδραση στις υπερβολές του ρομαντισμού. Η τάση αυτή εμφανίστηκε αρχικά στη Γαλλία με τα έργα των Ονορέ ντε Μπαλζάκ και Γκυστάβ Φλωμπέρ.

Ονορέ ντε Μπαλζάκ

Ο Μπαλζάκ στο έργο του "Ανθρώπινη Κωμωδία" και ειδικότερα στο τμήμα της με τίτλο "Μελέτες των ηθών" απεικόνισε το πανόραμα της γαλλικής κοινωνίας ("Σκηνές από τη ζωή της υπαίθρου", "Σκηνές από τη ζωή στο Παρίσι", "Σκηνές από τη στρατιωτική ζωή" κ.α.). Η απεικόνιση της ζωής έγινε με "επιστημονικό" τρόπο: ήταν αποτέλεσμα προσεκτικής παρατήρησης και είχε σκοπό την ολοκληρωμένη παρουσίαση των χαρακτήρων μέσω της συμπεριφοράς και την ερμηνεία αυτής.

Γουσταύος Φλωμπέρ

Το έργο "Μαντάμ Μποβαρύ" του Φλομπέρ (1857) είναι και αυτό κατ' εξοχήν δείγμα του ρεαλισμού στη λογοτεχνία, και μάλιστα είναι ρεαλιστικό όχι μόνο ως προς την τεχνοτροπία (ακριβής αναπαράσταση της ζωής, λεπτομερείς περιγραφές κ.α.) αλλά και ως προς το περιεχόμενο, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί αντιρομαντικό, αφού απεικονίζει τις αρνητικές συνέπειες της ρομαντικής σκέψης στη ζωή μιας γυναίκας.

• Επιλογή ενός θέματος από τη σύγχρονη πραγματικότητα. Είναι θέμα κοινό, από την καθημερινή εμπειρία.
• Η πραγματικότητα παρουσιάζεται αντικειμενικά, χωρίς εξιδανίκευση ή εξωραϊσμό, και τις περισσότερες φορές με κριτική διάθεση.
• Παρουσίαση ανθρώπινων τύπων συνηθισμένων και καθημερινών, χωρίς τίποτα το ηρωικό.
• Προσπάθεια για αποκάλυψη της ψυχολογίας του ήρωα, κυρίως μέσω των πράξεών του, και για ερμηνεία της συμπεριφοράς.
• Η αντίδραση στον ρομαντισμό δεν σημαίνει ότι τα έργα είναι απαλλαγμένα τελείως από ρομαντικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα το υποκειμενικό στοιχείο δεν είναι δυνατόν να απουσιάσει από κανένα έργο. Η διαφορά μεταξύ των δύο ρευμάτων είναι ότι στον ρομαντισμό το υποκειμενικό και ατομικό στοιχείο είναι συνειδητά υπερτονισμένο.
• Λεπτομερής και ακριβής απόδοση της εξωτερικής πραγματικότητας με πιστότητα και αληθοφάνεια. Αυτό επιτυγχάνεται με εκτενείς περιγραφές χώρων, αντικειμένων, ανθρώπων.
• Ρεαλιστική, δηλαδή αληθοφανής, οργάνωση της πλοκής: στα ρεαλιστικά έργα δεν έχουν θέση οι απιθανότητες των ρομαντικών έργων, όπως οι ήρωες που σώζονται συνεχώς ως εκ θαύματος από κινδύνους ή ήρωες που εμφανίζονται ξαφνικά την πιο "κατάλληλη" στιγμή.

Στη λογοτεχνία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους αρχικά κυριάρχησε ο ρομαντισμός. Έτσι κατά την περίοδο 1830-1880 σχεδόν όλα τα έργα είναι καθαρά ρομαντικά, αισθηματικά ή ιστορικά. Υπήρξαν όμως και κάποια δείγματα ρεαλισμού, χωρίς όμως αυτή η τάση να επικρατήσει. Τα πρώτα έργα ήταν:

• Ο "Πολυπαθής" (1839) και ο "Ζωγράφος" (1842) του Γρ. Παλαιολόγου
• Ο "Θάνος Βλέκας"(1855) του Π. Καλλιγά
• Η "Πάπισσα Ιωάννα" (1866) του Ροΐδη
• Ο "Λουκής Λάρας" (1879) του Βικέλα είναι το έργο που θεωρείται ότι σηματοδοτεί τη στροφή προς τον ρεαλισμό.

Πράγματι, από το 1880 και μετά, η πεζογραφία στράφηκε στη σύγχρονη πραγματικότητα, ιδιαιτέρως αυτή της υπαίθρου, και επικράτησε η ρεαλιστική τεχνοτροπία. Ο ρεαλισμός όμως στη νεοελληνική λογοτεχνία εμφανίστηκε διαφοροποιημένος από τον ευρωπαϊκό ρεαλισμό κυρίως για τον λόγο ότι η επίδραση των ξένων μυθιστορημάτων εθεωρείτο επιβλαβής για τα ήθη του λαού, ιδιαίτερα των νέων και των γυναικών. Έτσι οι συγγραφείς ενθαρρύνονταν να επιλέξουν θέματα από την "αγνή" αγροτική ζωή (την οποία οι περισσότεροι νοσταλγούσαν). Γι' αυτό η τάση που επικράτησε στη νεοελληνική λογοτεχνία από το 1880 ως τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η ηθογραφία, δηλαδή αρχικά απεικόνιση της αγροτικής ζωής, συνήθως με εξιδανικευμένο και ειδυλλιακό τρόπο, και έπειτα της αστικής ζωής.

Κυριότεροι εκπρόσωποι της ρεαλιστικής ηθογραφίας εκείνης της περιόδου είναι οι:

• Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
• Γεώργιος Βιζυηνός
• Ανδρέας Καρκαβίτσας

Στις αρχές του 20ου αι. εμφανίζονται συγγραφείς με εντονότερο κοινωνικό προβληματισμό -συχνά ιδεολογικά χρωματισμένο- που αντλούν την έμπνευσή τους από την αστική ζωή και εκθέτουν στα έργα τον προβληματισμό τους για κοινωνικά θέματα. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι:

• Κωνσταντίνος Θεοτόκης
• Κωνσταντίνος Χατζόπουλος
• Δημοσθένης Βουτυράς

• Βρώμικος Ρεαλισμός