Νομός Μεσσηνίας

Η Μεσσηνία είναι νομός της Ελλάδας που βρίσκεται στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο. Γεωγραφικά είναι η περιοχή η οποία ορίζεται στα βόρεια από τον ποταμό Νέδα και τα Αρκαδικά Όρη (Λύκαιο, Μαίναλο), στα ανατολικά από το όρος Ταΰγετος, στα νότια από τον Μεσσηνιακό Κόλπο και στα δυτικά από τα Όρη Κυπαρισσίας και το Ιόνιο Πέλαγος. Συνορεύει στα βόρεια με τον Νομό Ηλείας, στα βορειοανατολικά με τον Νομό Αρκαδίας και στα ανατολικά με τον Νομό Λακωνίας.

Μεσσηνία
Περιφερειακή ενότητα
Χώρα	Ελλάδα
Πρωτεύουσα	Καλαμάτα
Δήμοι	6
Διοίκηση
• Αντιπεριφερειάρχης	Βασίλειος Καπέλιος
Διοικητική διαίρεση
• Περιφέρεια	Πελοπόννησος
Έτος δημιουργίας νομού	1833
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Πελοπόννησος
Έκταση
• Συνολική	2.996 τ.χλμ
• Κατάταξη	15η
Πληθυσμός
• Συνολικός	144.920 (2021)
• Κατάταξη πληθ.	20η
• Πυκνότητα	48,4 κάτ./χλμ²
• Κατάταξη πυκν.	35η
Ταχ. κώδικες	24* **
Πιν. αυτοκινήτων	ΚΜ

Ο Νομός Μεσσηνίας με πρωτεύουσα την Καλαμάτα είναι ένας από τους 51 νομούς της Ελλάδας, ο οποίος ταυτίζεται σήμερα με την εκλογική περιφέρεια Μεσσηνίας, με βάση το ισχύον πολιτικό και εκλογικό σύστημα και εκπροσωπείται στη Βουλή των Ελλήνων με 5 βουλευτές. Μέχρι το 2010 στον Νομό Μεσσηνίας αντιστοιχούσε επίσης η Νομαρχία Μεσσηνίας, η οποία ήταν δευτεροβάθμιος οργανισμός τοπικής αυτοδιοίκησης (νομαρχία) και αποτελούσε βαθμίδα της ελληνικής δημόσιας διοίκησης, στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1833-2010. Από την 1η Ιανουαρίου του 2011, οπότε τέθηκε σε ισχύ το Πρόγραμμα Καλλικράτης του Ν.3852/2010, η νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Μεσσηνίας καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από την Περιφερειακή Ενότητα Μεσσηνίας.

Σύμφωνα με το ισχύον αυτοδιοικητικό σύστημα η Περιφερειακή ενότητα Μεσσηνίας, με έδρα την Καλαμάτα, από το 2011 και μετέπειτα με βάση το Πρόγραμμα Καλλικράτης (3852/2010) αποτελεί μία από τις 74 περιφερειακές ενότητες της χώρας. Εκτείνεται στο νοτιοδυτικό μέρος του γεωγραφικού διαμερίσματος της Πελοποννήσου και υπάγεται διοικητικά στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, με έδρα την Τρίπολη, καθώς και στην Αποκεντρωμένη Διοίκηση Πελοποννήσου, Δυτικής Ελλάδας και Ιονίου, με έδρα την Πάτρα.

Ο Νομός Μεσσηνίας, από το 2011, με την εφαρμογή του Προγράμματος Καλλικράτης, ταυτίζεται με την Περιφερειακή Ενότητα Μεσσηνίας (με πρωτεύουσα την Καλαμάτα), της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Με τη συνένωση και συγχώνευση των 29 μικρότερων δήμων + 2 κοινοτήτων, όπως προέβλεπε το Πρόγραμμα, οι νέοι 6 μεγάλοι δήμοι που προέκυψαν είναι οι εξής:

Δήμος	Έκτ. (χμ2)	Πληθ. (2021)	Έδρα	Χάρτης
Δυτικής Μάνης	402,8	5.772	Καρδαμύλη
Καλαμάτας	440,3	71.894	Καλαμάτα
Μεσσήνης	563,7	19.200	Μεσσήνη
Οιχαλίας	411,4	8.508	Μελιγαλάς
Πύλου-Νέστορος	554,3	17.179	Πύλος
Τριφυλίας	612,1	22.367	Κυπαρισσία

Βουνά

Το ψηλότερο βουνό είναι ο Ταΰγετος (2.404 μ., κορυφή Προφήτης Ηλίας), τον οποίο η Μεσσηνία μοιράζεται με τη Λακωνία και του οποίου η αλυσίδα συνεχίζεται με άλλες ψηλές κορυφές προς βορειοδυτικά. Στα βορειοανατολικά σύνορα με την Αρκαδία και σε μικρή απόσταση από την Ανδρίτσαινα της Ηλείας βρίσκεται το Λύκαιο όρος (1.420 μ.). Στα βόρεια σύνορα με την Ηλεία βρίσκεται το Τετράζιο. Στα δυτικά και προς το Ιόνιο Πέλαγος εκτείνονται από βορρά προς νότο τα όρη της Κυπαρισσίας (όρος Αιγάλεω, 1224 μ), στην προέκταση των οποίων βρίσκεται, στη δυτική μεσσηνιακή χερσόνησο, το όρος Λυκόδημος (960 μ.). Στο κέντρο του νομού και από βορρά προς νότο εκτείνεται η ευφορότατη πεδιάδα της Μεσσηνίας.

Ποτάμια

Μεγαλύτερο ποτάμι είναι ο Πάμισος, ο οποίος διασχίζει την πεδιάδα της Μεσσήνης και χύνεται στον Μεσσηνιακό κόλπο. Στα σύνορα με την Ηλεία βρίσκεται ο ποταμός Νέδα. Μικρότερα ποτάμια είναι ο Βελίκας και ο Νέδωνας, που διασχίζει την πόλη της Καλαμάτας.

Η Καλαμάτα είναι το εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο του νομού, καθώς και σημαντικό λιμάνι. Ο αγροτικός τομέας παραμένει σημαντικός με κύρια προϊόντα τα σύκα, τη σταφίδα, τα σταφύλια και το κρασί, τα πορτοκάλια, τις ελιές και το ελαιόλαδο.

Αρχαία περίοδος

Η Μεσσηνία ήταν κατοικημένη από τα προϊστορικά χρόνια, κυρίως λόγω των εύφορων πεδιάδων της. Υπάρχει συνέχεια ευρημάτων από τη νεολιθική εποχή.

Κοντά στη Χώρα βρίσκεται τα απομεινάρια του μυκηναϊκού ανακτόρου του Νέστορα, του μυθικού βασιλιά που αναφέρεται στα ομηρικά έπη. Η κάθοδος των Δωριέων τον 12ο αιώνα π.Χ. έθεσε τέλος στον μυκηναϊκό πολιτισμό.

Από τον 8ο ως τον 5ο αιώνα π.Χ. οι Σπαρτιάτες υποδούλωσαν τη Μεσσηνία με τους Μεσσηνιακούς Πολέμους. Οι Θηβαίοι την απελευθέρωσαν το 369 π.Χ., αλλά τελικά κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους το 183 π.Χ..

Βυζαντινή & Μεσαιωνική περίοδος

Ακολούθησε η Βυζαντινή Εποχή και τον 13ο αιώνα κατακτήθηκε από τους Φράγκους, για να περάσει το 1498 ολοκληρωτικά στα χέρια των Οθωμανών.

1683-1715: Β΄ Ενετοκρατία

Η περιοχή της Μεσσηνίας την περίοδο της Δεύτερης Ενετοκρατίας (1683/84-1715), δηλαδή το χρονικό διάστημα της τριακονταετίας (1683/84-1715), κατά την οποία οι Ενετοί κατείχαν εκ νέου την Πελοπόννησο, μέσω της κτήσης τους (Stato da Mar), η οποία είναι γνωστή και ως βασίλειο του Μορέως (1688-1715), αναφερόταν ως θέμα της Μεσσηνίας ή επαρχία της Μεσσηνίας (Provincia di Messenia) και ήταν ένα από τα 4 θέματα ή τις 4 επαρχίες (Provincie), στα οποία χώρισε η ενετική γερουσία (per ordine dell'Eccellentissimo Senato), σύμφωνα με την ενετική απογραφή του 1704, τότε την Πελοπόννησο (Ρωμανίας, Αχαΐας, Λακωνίας και Μεσσηνίας με πρωτεύουσες το Ναύπλιο, την Πάτρα, τη Μονεμβασία και το Νέον Ναυαρίνον αντίστοιχα). Στη Μεσσηνία, όπως και σε κάθε μια από τις άλλες επαρχίες (θέματα) διωρίσθηκε επίσης ένας προβλεπτής (πρεβεδούρος) για την πολιτική και στρατιωτική διοίκηση, ένας διευθυντής της δικαιοσύνης και ένας οικονομικός επίτροπος.

Κατάλογος Ενετών Προβλεπτών Μεσσηνίας

Ο κατάλογος των εδρευόντων Ενετών προβλεπτών ή πρεβεδούρων στην επαρχία της Μεσσηνίας (Provveditori di Messenia), σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό Καρλ Χοπφ στο έργο του Ελληνορρωμανικά χρονικά (Chroniques gréco-romanes inédites ou peu connues), 1873, έχει ως εξής:

Οι Βενετοί, οι οποίοι είχαν καταλάβει την Πελοπόννησο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τα πρώτα στάδια του πολέμου του Μοριά (1684-1699), προσπάθησαν με μεγάλη επιτυχία να αναπτύξουν την περιοχή του Μοριά, που είχε ερημωθεί από τον πόλεμο, και να αναζωογονήσουν τη γεωργία και την οικονομία της, αλλά δεν ήταν σε θέση να κερδίσουν την αφοσίωση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού, ούτε να εξασφαλίσουν τη νέα τους κτήση στρατιωτικά. Έτσι, σύντομα η Πελοπόννησος ανακτήθηκε και πάλι από τους Οθωμανούς μετά από μια σύντομη εκστρατεία τους που έγινε μεταξύ του Ιουνίου και του Σεπτεμβρίου του 1715.

1821: Απελευθέρωση της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας

Ο Παπαφλέσσας κήρυξε την επανάσταση κατά των Τούρκων στις 23 Μαρτίου 1821 και μετά τις καταστροφές που προκάλεσε ο τουρκοαιγυπτιακός στρατός του Ιμπραήμ, η Ναυμαχία του Ναυαρίνου (20 Οκτωβρίου 1827) οδήγησε στην απελευθέρωση της Πελοποννήσου και στη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους.

Η Μεσσηνία από το 1828 έως το 1833

Κατά την πρώτη διοικητική διαίρεση της Ελληνικής Πολιτείας το 1828, που πραγματοποιήθηκε από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια με το Ι΄ ψήφισμα της 13ης Απριλίου 1828 δημιουργήθηκαν 13 θέματα ή τμήματα ή επιτροπείες, για τη διοίκηση των οποίων ορίσθηκαν έκτακτοι επίτροποι για το καθένα από αυτά. Στην περιοχή της Μεσσηνίας, στο χρονικό διάστημα μεταξύ του 1828 και του 1833, αντιστοιχούσαν χωριά – οικισμοί και περιοχές κυρίως 2 τμημάτων με τις επαρχίες τους και 2 (1+1) ακόμα επαρχίες από άλλα 2 τμήματα. (Τα στοιχεία πληθυσμού των επαρχιών με βάση την απογραφή του 1829):

• Το Τμήμα της Άνω Μεσσηνίας (Haute-Messénie), με έκτακτο επίτροπο τον Αντώνιο Τσούνη, στο οποίο υπάγονταν οι εξής 4 επαρχίες:
  • Επαρχία Αρκαδίας (γαλλικά: Éparchie d'Arkadia), μετά το 1833 μετονομάσθηκε σε Επαρχία Τριφυλίας. Έδρα: Η Αρκαδία ή Αρκαδιά (σήμερα η Κυπαρισσία). Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 15.931.
  • Επαρχία Κορώνης (γαλλικά: Éparchie de Koron). Έδρα: Η Κορώνη, Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 6.246.
  • Επαρχία Μεθώνης (γαλλικά: Éparchie de Modon). Έδρα: Η Μεθώνη. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 3.625.
  • Επαρχία Ναυαρίνου ή Επαρχία Νεοκάστρου (γαλλικά: Éparchie de Navarin). Έδρα: Το Ναυαρίνο ή Νιόκαστρο (σήμερα η Πύλος), Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 1.596.
• Το Τμήμα της Κάτω Μεσσηνίας (γαλλικά: Basse-Messénie), με έκτακτο επίτροπο τον Γεώργιο Ψύλλα στο οποίο υπάγονταν οι εξής 7 επαρχίες:
  • Επαρχία Νησίου (γαλλικά: Éparchie de Nisi), μετά το 1833 μετονομάσθηκε σε Επαρχία Μεσσήνης. Έδρα: Το Νησί (σήμερα η Μεσσήνη). Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 2.286.
  • Επαρχία Καλαμών (γαλλικά: Éparchie de Κalamata). Έδρα: Η Καλαμάτα. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 7.619.
  • Επαρχία Εμπλακίκων (Ιμπλακίκων) (γαλλικά: Éparchie d'Emblakika). Έδρα: Το Κουρτσαούσι (σήμερα η Σπερχόγεια). Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 4.526.
  • Επαρχία Ανδρούσας (γαλλικά: Éparchie d'Androusa). Έδρα: Η Ανδρούσα. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 4.094.
  • Επαρχία Λεονταρίου (γαλλικά: Éparchie de Léondari). Έδρα: Το Λεοντάρι. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 7.676.
  • Επαρχία Μικρομάνης (γαλλικά: Éparchie de Mikromani). Έδρα: Η Μικρομάνη. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 1.592.
  • Επαρχία Δυτικής Σπάρτης (γαλλικά: Éparchie de la Sparte occidentale). Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 18.486.

Οι 2 ακόμα επαρχίες από άλλα τμήματα ήταν:

• Από το Τμήμα Ήλιδος η:
  • Επαρχία Πύργου (γαλλικά: Éparchie de Pyrgos), επί της αριστερής όχθης του Αλφειού. Έδρα: Ο Πύργος. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 9.572.
• Από το Τμήμα Αρκαδίας η:
  • Επαρχία Φαναρίου (γαλλικά: Éparchie de Phanari), μετά το 1833 μετονομάσθηκε σε Επαρχία Ολυμπίας. Έδρα: Αρχικά η Παρρασία (σήμερα το Φανάρι Ηλείας) και στη συνέχεια η Ανδρίτσαινα. Πληθυσμός επαρχίας το 1829: 10.171.

1833: Σύσταση του νομού Μεσσηνίας

 

Η τυπική σύσταση του νομού Μεσσηνίας έγινε το 1833 από την κυβέρνηση Μαυροκορδάτου, στους πρώτους μήνες της διακυβέρνησης της χώρας από την Αντιβασιλεία μετά την άφιξη του βασιλέα Όθωνα στην Ελλάδα, ο οποίος όμως ήταν ακόμη ανήλικος. Το νεοσυσταθέν ελληνικό κράτος, τότε βασίλειο, ήταν πολύ μικρότερο από το σημερινό και περιελάμβανε μόλις την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, και τις Κυκλάδες. Με βασιλικό διάταγμα του 1833, λοιπόν, η τότε έκταση της Ελλάδας διαιρέθηκε σε 10 νομούς και 47 επαρχίες. Στους 10 αυτούς πρώτους νομούς της Ελλάδας περιλαμβανόταν και ο νομός Μεσσηνίας, στον οποίο ως έδρα του και αρχική του πρωτεύουσα (μητρόπολις) ορίσθηκε η Κυπαρισσία, τότε ονομαζόμενη και Αρκαδία ή Αρκαδιά. Επικεφαλής του νομού, δηλαδή της νομαρχίας, ήταν ο νομάρχης, ανώτερο διοικητικό όργανο στη διοικητική διεύθυνση του νομού, με υπαγόμενες επαρχίες και δήμους, τα καθήκοντα του οποίου ορίσθηκαν με νεώτερο βασιλικό διάταγμα του 1833.

Με το άρθρο 5, του Β.Δ. της 3/15 Απριλίου του 1833 καθορίσθηκε επίσης ότι:

Ο Νομός της Μεσσηνίας περιλαμβάνει τους επί της αριστεράς όχθης του Αλφειού κειμένους τόπους της επαρχίας Πύργου, και τας μέχρι τούδε επαρχίας Φαναρίου, Αρκαδίας, Μεθώνης, Νεοκάστρου, Κορώνης, Καλαμάτας, Νησίου, Ανδρούσσης, Ιμπλακίκων και Μικρομάνης. Το όριον της Μεσσηνίας, προς μεν την Ήλιδα θέλει σχηματίζει ο Αλφειός, προς δε την δυτικήν Λακωνίαν η από του Ταϋγέτου προβαίνουσα ράχις Βέργα παρά τον Αρμυρόν.

Ο νομός Μεσσηνίας, στη συνέχεια, διαιρέθηκε στις ακόλουθες 5 επαρχίες:

1. Επαρχία Ολυμπίας, η οποία σχηματίσθηκε από την μέχρι τότε επαρχία Φαναρίου και τα «επί της αριστεράς όχθης του Αλφειού κείμενα μέρη του Πύργου (η αρχαία Πισάτις)». Πρωτεύουσα: το Φανάριον (Παρρασία).
2. Επαρχία Τριφυλίας, η οποία σχηματίσθηκε από την μέχρι τότε επαρχία Αρκαδίας. Πρωτεύουσα: η Αρκαδία (Κυπαρισσία).
3. Επαρχία Μεθώνης, η οποία σχηματίσθηκε από τις μέχρι τότε επαρχίες: επαρχία Μεθώνης, επαρχία Νεοκάστρου (Πύλου) και την επαρχία Κορώνης. Πρωτεύουσα: η Μεθώνη.
4. Επαρχία Μεσσήνης, η οποία σχηματίσθηκε από τις μέχρι τότε επαρχίες: επαρχία Ανδρούσσης, επαρχία Ιμπλακίκων και την επαρχία Μικρομάνης. Πρωτεύουσα: η Ανδρούσσα.
5. Επαρχία Καλαμών, η οποία σχηματίσθηκε από τις μέχρι τότε επαρχίες: επαρχία Καλαμάτας και επαρχία Νησίου. Πρωτεύουσα: η Καλαμάτα (Καλάμαι).

Η Μεσσηνία από το 1836 έως το 1844

Με τη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας το 1836 καταργήθηκε προσωρινά ο νομός Μεσηνίας, καθώς η κυβέρνηση κατάργησε τις θέσεις των νομαρχών, νομοδιευθυντών και επάρχων και η Ελλάδα χωρίσθηκε σε 30 διοικήσεις και 10 υποδιοικήσεις με αντίστοιχες θέσεις διοικητών και υποδιοικητών. Αυτή η διοικητική διαίρεση παρέμεινε σε ισχύ για 12 χρόνια, μέχρι το 1845, οπότε αντικαταστάθηκε από τη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας το 1845. Στα όρια της Μεσσηνίας διαμορφώθηκαν οι εξής δοικήσεις και υποδιοικήσεις:

• 1. Η διοίκηση Τριφυλλίας (έδρα: Κυπαρισία), η οποία περιλάμβανε την επαρχία Τριφυλίας και
  • 1.1 Η υποδιοίκηση Ολυμπίας, η οποία περιλάμβανε την επαρχία Ολυμπίας.
• 2. Η διοίκηση Πυλίας (έδρα: Πύλος), η οποία περιλάμβανε την επαρχία Πυλίας και την επαρχία Μεθώνης.
• 3.Η διοίκηση Μεσσηνίας (έδρα: αι Καλάμαι), η οποία περιλάμβανε την επαρχία Καλαμών και
  • 3.1 Η υποδιοίκηση Μεσσήνης, η οποία περιλάμβανε την επαρχία Μεσσήνης.

Οι δήμοι του νομού, σε συνέχεια του προηγούμενου σχετικού «Νόμου περί συστάσεως των δήμων» (ΦΕΚ Α3/1834), καταγράφονται, πιθανώς για πρώτη φορά, σε πίνακα που αναφερόταν ως «Γενικός πίναξ των δήμων του Κράτους» (ΦΕΚ A 80/1836), ο οποίος περιλάμβανε τους δήμους με την έδρα, τα χωριά και τους διορισθέντες τότε δημάρχους, δημοτικούς εισπράκτορες και αστυνόμους (σε κεντρικά σημεία διοικήσεων και υποδιοικήσεων). Σε κάποιες πηγές του πίνακα αυτού δεν περιλαμβανόταν η υποδιοίκησις Ολυμπίας, η οποία όμως περιλαμβάνεται σε άλλη παραλλαγή-πηγή, η οποία διασώζεται επίσης ως «Γενικός πίναξ των δήμων του Κράτους», στις σπάνιες εκδόσεις 16ου-20ού αιώνα, της κεντρικής βιβλιοθήκης της Ακαδημίας Αθηνών. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι δήμοι του νομού, όπως είχαν διαμορφωθεί τη χρονική περίοδο μεταξύ 1835-1836:

Η Μεσσηνία το 1844

Σε στατιστικό πίνακα-αναφορά του 1846, του Ι. Δ. Σταματάκη, στο έργο του Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος, η περιοχή που αντιστοιχούσε στον τότε προσωρινά καταργημένο νομό Μεσσηνίας, κατά το έτος 1844, είχε πληθυσμό 96.857 κατοίκους, σε 5 επαρχίες και 28 δήμους και ήταν κατανεμημένος ως εξής, σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα:

Ο Νομός Μεσσηνίας το 1845

Με τη διοικητική διαίρεση του 1845 η Κυβέρνηση Κωλέττη άλλαξε την προηγούμενη διοικητική διαίρεση του 1836 και επανέφερε το σύστημα της διανομής της Ελλάδας σε 10 νομούς, διαιρεμένους σε 49 επαρχίες (το 1833 ήταν 47) και σε δήμους. Η διαίρεση αυτή ορίστηκε με τον Νόμο ΚΕ', ο οποίος δημοσιεύθηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1845. Σύμφωνα με το άρθρο 10 του νόμου αυτού (Νόμος ΚΕ', ΦΕΚ 32Α/08.12.1845), ο νομός της Μεσσηνίας, το 1845, περιλάμβανε τις εξής 5 επαρχίες:

1. Την Επαρχία Τριφυλίας
2. Την Επαρχία Ολυμπίας
3. Την Επαρχία Πυλίας
4. Την Επαρχία Μεσσηνίας και
5. Την Επαρχία Καλαμών

Ο Νομός Μεσσηνίας το 1861

Σε στατιστικό πίνακα-αναφορά του 1867, από τον τότε τμηματάρχη της δημόσιας οικονομίας του Υπουργείου Εσωτερικών Αλέξανδρο Μανσόλα, στο έργο του Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος, ο νομός Μεσσηνίας κατά το έτος 1861 είχε πληθυσμό 117.181 κατοίκους, σε 5 επαρχίες και 29 δήμους και ήταν κατανεμημένος ως εξής, σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα:

Ο νομός Μεσσηνίας γνώρισε μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση απο το 1856 μέχρι και το 1940 (με εξαίρεση την απογραφή του 1920) ενώ απο το 1951 μέχρι και το 1991 υπήρξε σημαντική μείωση πληθυσμού. Μετά απο το 1991 ο πληθυσμός έχει σταθεροποιηθεί με μία ελαφρά μείωση τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός καταγράφτηκε το 1940 και ο μικρότερος το 1856. Η μεγαλύτερη αύξηση καταγράφτηκε το 1879 (20,8%) και η μικρότερη το 1991 (0,6%). Η μεγαλύτερη μείωση καταγράφτηκε το 1971 (18,3%) και η μικρότερη το 2020 (1,5%). Η ιστορική εξέλιξη του πληθυσμού από το 1856 αποτυπώνεται στο παρακάτω διάγραμμα:

Μοναδική πόλη και πρωτεύουσα του νομού Μεσσηνίας είναι η Καλαμάτα. Σημαντικές κωμοπόλεις είναι η Μεσσήνη, τα Φιλιατρά, η Κυπαρισσία, οι Γαργαλιάνοι, η Χώρα και η Πύλος.

• Νικήτας Σταματελόπουλος (Νικηταράς ή Τουρκοφάγος), (Νέδουσα, 1781 - Πειραιάς, 1849), ήρωας του 1821.
• Γεώργιος Δικαίος (Παπαφλέσσας), (Πολιανή, 1788 – Μανιάκι, 1825), ήρωας του 1821..
• Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, (Ραμοβούνι, 1770 - Αθήνα, 1843), ήρωας του 1821
• Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, (1815 - 1883), πρωθυπουργός της Ελλάδας.
• Νικόλαος Πολίτης, (Καλαμάτα, 1852 - Αθήνα, 1921). Λαογράφος και καθηγητής Πανεπιστημίου.
• Μαρία Πολυδούρη, (Καλαμάτα 1902 - Αθήνα 1930). Ελληνίδα ποιήτρια.
• Παντελής Διονυσόπουλος του Παύλου (Τρίκορφο 1909 - Σέλιανι 1941), Έλληνας ήρωας του 1940
• Βασίλης Κωνσταντακόπουλος, (1935-2011). Έλληνας καπετάνιος, εφοπλιστής και επιχειρηματίας.
• Νίκος Καλογερόπουλος, (Φιλιατρά 1952 -). Έλληνας ηθοποιός, σκηνοθέτης, σεναριογράφος, ποιητής και τραγουδοποιός.
• Στέφανος Ληναίος, (Μεσσήνη 1928, ως Διονύσιος Μυτιληναίος). Έλληνας ηθοποιός, συγγραφέας, σκηνοθέτης και θεατρικός επιχειρηματίας, μέλος του ΠΑΣΟΚ, βουλευτής.
• Πάνος Μιχαλόπουλος, (Μικρομάνη 1949). Έλληνας ηθοποιός.
• Προκόπης Παυλόπουλος, (Καλαμάτα 1950). Έλληνας νομικός, πανεπιστημιακός και πολιτικός, υπουργός, Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.
• Γιάννης Πουλόπουλος, (Καρδαμύλη 1941 - 2020). Έλληνας τραγουδιστής, συνθέτης και στιχουργός.
• Αντώνης Σαμαράς, (Αθήνα, 1951). Έλληνας πολιτικός, πρωθυπουργός της Ελλάδας 2012 - 2015.
• Γιούλικα Σκαφιδά, (Καλαμάτα 1981 - ). Ελληνίδα ηθοποιός.
• Μιχαήλ Στασινόπουλος, (1903 - 2002). Έλληνας νομικός, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, συγγραφέας, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
• Δέσποινα Στυλιανοπούλου, (Μεσσήνη, 1932). Ελληνίδα ηθοποιός.
• Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος, (1919 - 2014). Έλληνας πολιτικός, συνταγματάρχης, υπουργός, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης.
• Τάσσος (Αλεβίζος) 1914 - 1985), χαράκτης.
• Ιωάννης Αλευράς (1912 - 1995). Πολιτικός, ιδρυτής και πρόεδρος της ΟΤΟΕ, πρόεδρος της Βουλής, προσωρινός Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.
• Σάκης Θεοδωρόπουλος (Αθήνα 1999), Έλληνας δημοσιογράφος από το Τρίκορφο
• Οικογένεια Καρέλια, ιδιοκτήτες της ελληνικής καπνοβιομηχανίας Καρέλια.
• Αθανάσιος Φιλιππόπουλος. Κορυφάσιο Μεσσηνίας 1934. ιατρός, βουλευτής, υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου.

• Evangelia Balta, "Venetians and Ottomans in the Southeast Peloponnese (15th-18th century) Αρχειοθετήθηκε 2015-11-23 στο Wayback Machine.", στο: Halil Inalcık Armağanı. I. Tarih Araştırmaları, Ankara, Doğu Batı, 2009, σελ. 168-204. Ανακτήθηκε: 12/11/2017. (αρχείο pdf)
• Βασίλης Κ. Λάζαρης (επιμ.), Στέφανου Ν. Θωμόπουλου "Ιστορία της Πόλεως Πατρών από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1821". Έκδοση τέταρτη στη δημοτική γλώσσα και με βάση τα χειρόγραφα του συγγραφέα, Τόμοι Α΄-Β΄, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1998-1999. ISBN 960-7960-08-4. (Τόμος Α΄). ISBN 960-7960-09-2. (Τόμος Β΄).
• Κωνσταντίνος Ντόκος, "Breve descrittione del Regno di Morea. Αφηγηματική ιστορική πηγή ή επίσημο βενετικό έγγραφο της Β΄ Βενετοκρατίας στην Πελοπόννησο;", Εώα και Εσπέρια, 1 (1993), σελ. 81-131. Ανακτήθηκε: 12/11/2017. (αρχείο pdf)
• Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατίαν (1716-1821), εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1939. (ανατύπωση Απρίλιος 2002· τυπογραφείο Α. Ελευθέρου)
• Δημήτριος Χρ. Δουκάκης, «Μεσσηνιακά και ιδία περί Φαρών και Καλαμάτας από των αρχαιοτάτων xρόνων μέχρι του Καποδιστρίου», υπό Δημητρίου Χρ. Δουκάκη, τεύχη 3, Εκ του Τυπογραφείου Α. Καλαράκη, Εν Αθήναις 1905, Τεύχος Β΄, Κεφάλαιο ΛΕ': "Διαίρεσις της Πελοποννήσου εις νομούς επί Ενετοκρατίας", σελ. 143-147.
• Bory de Saint-Vincent, Expédition Scientifique de Morée: Section des Sciences physiques, Tome II, 1ere Partie: Géographie^{[νεκρός σύνδεσμος]}", tome II, 1ere Partie: Geographie. F. G. Levrault, Paris 1834. (στοιχεία πληθυσμού με βάση την Απογραφή του 1829).
• Γεώργιος Θεοχαρόπουλος, «Ονομαστικόν», 1834, Βασιλικό Διάταγμα της 3/15 Απριλίου του 1833 «Περί διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεώς του», σελ. 840-849.
• Ιωάννης Π. Μπουγάς,Περί ευσεβών χριστιανών Μεσσηνίων, Καλαμάτα 2018

• Πλήρης οδηγός για τη Μεσσηνία
• Στοιχεία για την απογραφή του 2001