Ελευσίνα Ιπποθοωντίδας: δήμος της αρχαίας Αθήνας

Για τις άλλες πόλεις με το όνομα Ελευσίνα, βλέπε Ελευσίνα (αποσαφήνιση).

Ήταν πόλη πολύ σημαντική για τη λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης, καθώς και για τα Ελευσίνια Μυστήρια, γιορτές μυστηρίων προς τιμήν τους, έτσι ώστε, μέχρι το τέλος του παγανισμού, θεωρήθηκε ως ένας από τους ιερότερους τόπους της αρχαίας ελληνικής θρησκείας.

Ελευσίνα Ιπποθοωντίδας

Το άνω μέρος μιας από τις Καρυάτιδες οι οποίες πλαισίωναν τα Μικρά Προπύλαια της Ελευσίνας, περί το 50 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας.
Γενικά στοιχεία
Ονομασία	Ἐλευσίς
Κύριος οικισμός	Ελευσίνα
Διοικητικά στοιχεία
Ταυτότητα	δήμος της αρχαίας Αττικής
Ονομασία δήμου	Δήμος Ελευσινίων
Ονομασία δημότη	Ελευσίνιος
Φυλή	Ιπποθοωντίδα
Τριττύς	Παραλίας
Σύστημα εξουσίας	Πόλη–κράτος
Πολιτικό σύστημα	Αθηναϊκή Δημοκρατία
Τίτλος ηγέτη	δήμαρχος
Λήψη αποφάσεων	Αρχαία Βουλή & Δήμος
Αριθμός βουλευτών
1η περίοδος 508 – 307/306 π.Χ.	11
2η περίοδος 307/306–224/223 π.Χ.	12
3η περίοδος 224/223–201/200 π.Χ.	12
4η περίοδος 201/200 π.Χ.– 126/127	άγνωστος
5η περίοδος 126/127–3ος αιώνας	άγνωστος
Ιστορική εξέλιξη
Ίδρυση	508 ΠΚΕ
Λήξη	3ος αιώνας
Αντικαταστάθηκε από	Δήμος Ελευσίνας
Λατρευτικές παραδόσεις
Ιερά	Ναός Δήμητρος Ελευσινίας Ναός του Τριπτολέμου Ναός της Αρτέμιδος Προπυλαίας Ναός του Ποσειδώνα Πατρός
Εορτές	Ελευσίνια Μυστήρια
Μυθολογία	Δήμητρα Ελευσινία, Ελεύσινος, Κελεός
Αρχαιολογία
Τεχνικά έργα	Καλλίχορον
Άλλα έργα	Προπύλαια της Ελευσίνας
Εκθέματα	Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας
Περιοχή
Αρχαία Αττική Σήμερα: Ελευσίνα Αττικής
Οι δήμοι της αρχαίας Αττικής
π σ ε

Ο Στράβων, αναφερόμενος στον ιστορικό Φιλόχορο και το έργο του «Ατθίς» (ή Ατθίδες ή Ιστορίαι) λέει ότι η Ελευσίνα ήταν μια από τις δώδεκα πόλεις, οι οποίες ιδρύθηκαν στην Αττική από τον μυθικό βασιλιά της Αθήνας, Κέκροπα και αργότερα ο Θησέας την ένωσε με την πόλη της αρχαίας Αθήνας. Στη συνέχεια έγινε ένας από τους δήμους της Αττικής (Δήμος Ελευσινίων) και ανήκε στην Ιπποθοωντίδα φυλή.

Ο δήμος πήρε το όνομά του κατά πάσα πιθανότητα από την λέξη «έλευσις» (αρχαία ελληνικά: ἔλευσις‎‎), δηλαδή τον «ερχομό της θεάς Δήμητρας», ο οποίος αναφέρεται στον ορφικό ύμνο «Δήμητρος Ελευσινίας θυμίαμα στύρακα», αν και κάποια ίχνη δίνουν πιθανότητες και στην εκδοχή το όνομα να οφείλεται στον μυθικό, επώνυμο ήρωα Ελεύσινο. Ο Ησύχιος αναφέρει ότι το παλαιότερο όνομα της Ελευσίνας ήταν Σαισαρία, από το όνομα της μικρότερης κόρης του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού, ο οποίος θεωρείται ως ο πρώτος Ιεροφάντης και αυτός ο οποίος πρώτος χειροτόνησε τις κόρες του Ιέρειες της θεάς Δήμητρας. Σύμφωνα επίσης με τα αρχαιολογικά ευρήματα, ο Κελεός ήταν ο οικιστής της Ελευσίνας, ο οποίος για να τιμήσει τον πατέρα του, τον ήρωα Ελευσίνα, έδωσε το όνομά του στην πόλη.

 

Ο δήμος της Ελευσίνας, ήταν δήμος της Παραλίας της αρχαίας Αθήνας. Βρίσκεται διαχρονικά στην ίδια θέση από την αρχαιότητα, σε απόσταση 21 χιλιόμετρα από την Αθήνα, στην κατεύθυνση προς τα Μέγαρα και την Κόρινθο. Η αρχαία, αλλά και η σύγχρονη Ελευσίνα βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της χαμηλής κορυφογραμμής, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα και παράλληλα προς την ακτή, απέναντι από το νησί της Σαλαμίνας. Η γεωγραφική θέση της, της παρείχε από την αρχαιότητα τρία εγγυημένα πλεονεκτήματα: α) Την τοποθέτησή της στο δρόμο που εκτείνεται από την Αθήνα για τον Ισθμό της Κορίνθου, β) Την εγγύτητα σε μια πολύ εύφορη πεδιάδα και γ) Την κυριαρχία πάνω από έναν τεράστιο κόλπο, που σχηματίζεται από τρεις πλευρές της ακτής της Αττικής και κλείνεται στα νότια του, από το νησί της Σαλαμίνας.

Ο δήμος, η ύπαρξη του οποίου επιβεβαιώνεται και από διάφορες επιγραφές, ως μέλος της Ιπποθοωντίδας φυλής, συμμετείχε με 11 βουλευτές στην αρχαία Βουλή των 500, κατά την πρώτη περίοδο (508 – 307/306 π.Χ.). Κατά τη δεύτερη (307/306 – 224/223 π.Χ.) και την τρίτη περίοδο (224/223 – 201/200 π.Χ.) ο δήμος αντιπροσωπευόταν με 12 βουλευτές στη Βουλή των 600. Κατά την τέταρτη (201/200 π.Χ. – 126/127) και την πέμπτη περίοδο (126/127 – 3ος αιώνας) είναι άγνωστος ο αριθμός βουλευτών–αντιπροσώπων του δήμου.

Ο δημότης της αρχαίας Ελευσίνας ονομαζόταν Ελευσίνιος.Στην επικράτεια του δήμου εγκαταστάθηκαν κάτοικοι από τους αρχαίους χρόνους, ίσως και τις αρχές της Μυκηναϊκής εποχής.

Πόλη–μέλος της Δωδεκάπολης

Η Ελευσίνα, πριν τον «συνοικισμó», την ενοποίηση των 12 πόλεων, από τον Θησέα, ήταν μία από τις πόλεις της Δωδεκάπολης, στις οποίες χωριζόταν η Αττική κατά την αρχαϊκή περίοδο.

Ελευσίνια Μυστήρια

 

Στη διάρκεια της βασιλείας του Ευμόλπου της Ελευσίνας ξέσπασε πόλεμος με την Αθήνα, η οποία κυβερνιόταν από τον Ερεχθέα. Οι Ελευσίνιοι νικήθηκαν και αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την υπεροχή της Αθήνας προς όλα, εκτός από τον εορτασμό των Ελευσινίων Μυστηρίων, των οποίων κράτησαν τη διαχείριση. Η Ελευσίνα αργότερα έγινε δήμος εξαρτώμενος από την Αθήνα, αλλά λόγω της θρησκευτικής σημασίας του είχε την άδεια να κρατήσει τον τίτλο της πόλεως και να κόβει δικό της νόμισμα, προνόμιο που κατείχε μόνο η Αθήνα ή άλλες πόλεις–κράτη εκτός Αττικής. Στη συνέχεια η ιστορία της Ελευσίνας ταυτίστηκε με αυτήν της Αθήνας. Μία φορά το χρόνο μια μεγάλη πομπή ταξίδευε το δρόμο από την Αθήνα προς την Ελευσίνα κατά μήκος της Ιεράς Οδού. Ο πρώτος αρχαίος ναός της Δήμητρας κάηκε από τους Πέρσες το 484 π.Χ. και μέχρι την εποχή του Περικλή, δεν έγινε καμία προσπάθεια για την ανοικοδόμησή του. Η αμφισβήτηση εδαφών της Ελευσίνας από τα Μέγαρα, πιθανώς γύρω στο 433/2 π.Χ., οδήγησε στο Μεγαρικό ψήφισμα, δηλαδή την απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου των Αθηναίων να επιβάλει αυστηρό και καθολικό εμπάργκο στα προϊόντα των Μεγαρέων. Ο οικονομικός αυτός αποκλεισμός αποφασίστηκε με την αιτιολογία ότι οι Μεγαρείς υπέθαλπαν φυγάδες της Αθήνας και καλλιεργούσαν ιερά εδάφη στην Ελευσίνα, περιοχή η οποία βρισκόταν στα όρια της αθηναϊκής και μεγαρικής επικράτειας.

Δημοκρατία της Ελευσίνας

Όταν η κυβέρνηση των Τριάκοντα Τυράννων ανατράπηκε, το 403 π.Χ., οι ολιγαρχικοί αποσύρθηκαν στην Ελευσίνα, την οποία είχαν προηγουμένως οχυρώσει, αλλά μετά από σύντομο χρονικό διάστημα σκοτώθηκαν από τους Αθηναίους, οι οποίοι είχαν αποκαταστήσει ήδη τη δημοκρατία.

Η ανάπτυξη της αρχαίας πόλης της Ελευσίνας

 

Το ανατολικό άκρο του λόφου στην περιοχή της πόλης ισοπεδώθηκε τεχνητά προκειμένου να φιλοξενήσει το ιερό της Δήμητρας και τα άλλα ιερά λατρευτικά κτίρια στους προσκείμενους χώρους. Λίγο πιο ψηλά ήταν η ακρόπολη. Η πόλη αναπτύχθηκε σε ένα τριγωνικό χώρο περίπου 500 μέτρων προς κάθε πλευρά, μεταξύ του λόφου και της ακτής. Τα τείχη της πόλης είχαν χτιστεί με τεχνητό ανάχωμα από την αποκατάσταση κάποιων υγροτόπων.

Πολύ αργότερα στην ανατολική πλευρά των τειχών, χτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο και οχύρωση. Στη κλασική εποχή το ανάχωμα παρατάθηκε μέχρι τη θάλασσα για να σχηματίσει προβλήτα επισκευής σε ένα τεχνητό λιμάνι: Αυτό το λιμάνι διαμορφώθηκε με τρεις μεγάλες προβλήτες μάκρους περίπου 100 μέτρων και ήταν το δεύτερο σημαντικό λιμάνι μετά από αυτό του Πειραιά, για τη θαλάσσια κυκλοφορία του Σαρωνικού.

Αρχαίοι ναοί

Οι άλλοι ναοί στον δήμο, εκτός από το ναό της Δήμητρας, ήταν ένας ναός του Τριπτολέμου, ένας ναός της Αρτέμιδος Προπυλαίας και ένας του Ποσειδώνα Πατρός. Επίσης υπήρχε χώρος μπροστά από ένα πηγάδι (=φρέαρ), το οποίο ονομαζόταν Καλλίχορον, όπου οι γυναίκες της Ελευσίνας χόρευαν και τραγουδούσαν προς τιμήν της θεάς. Λέγεται ότι στον κοντινό κάμπο «Ῥάριον» της πόλης καλλιεργήθηκαν για πρώτη φορά διάφορα δημητριακά, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για προσφορές θυσιών. Αυτό το θυσιαστήριο επίσης αναφέρεται στον ομηρικό ύμνο στην Αφροδίτη, αλλά δεν είναι γνωστό με σιγουριά πού βρισκόταν. Κοντά στην Ελευσίνα, αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, ότι υπήρχε μνημείο για τον Τέλλο τον Αθηναίο. Η Ελευσίνα εκτός από θρησκευτικό κέντρο αντίστοιχο του Παρθενώνα,ήταν η έδρα, κατά τη διάρκεια του δεύτερου έτους εκπαίδευσης, των «εφήβων», οι οποίοι αναλάμβαναν να φυλάνε το δρόμο, ο οποίος οδηγεί προς τα Μέγαρα.

Ο ναός της Δήμητρας

 

Ο ναός της Δήμητρας, ο οποίος μερικές φορές ονομάζεται ως «ο μυστικὸς σηκός» (αρχαία ελληνικά: ὁ μυστικὸς σηκός‎‎) ή «το τελεστήριον» (αρχαία ελληνικά: τὸ τελεστήριον‎‎), δηλαδή ο ιερός τόπος για μυήσεις), ήταν ο μεγαλύτερος ναός στην Ελλάδα και σύμφωνα με τον Στράβωνα, ήταν σε θέση να χωρέσει πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων, σε τάξη μεγέθους, όπως περίπου χωρούσε ένα θέατρο. Το σχέδιο του κτιρίου σχεδιάστηκε από τον Ικτίνο, ο οποίος ήταν ο ένας από τους δύο αρχιτέκτονες του Παρθενώνα (ο άλλος ήταν ο Καλλικράτης), αλλά η κατασκευή ολοκληρώθηκε πολλά χρόνια αργότερα, και με τη συμμετοχή και άλλων αρχιτεκτόνων. Η περίστασή του με 12 κίονες χτίστηκε την εποχή του Δημητρίου του Φαληρέα ( 318 π.Χ. περίπου) από τον αρχιτέκτονα Φίλωνα. Στο τέλος αυτής της παρέμβασης ο ναός της Δήμητρας θεωρήθηκε ως ένα από τα τέσσερα καλύτερα παραδείγματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής σε μάρμαρο. Είχε νοτιοανατολικό προσανατολισμό. Ο χώρος του καταλαμβάνεται από το σύγχρονο κέντρο της πόλης της Ελευσίνας, οπότε είναι δύσκολο να αναλύσει κανείς όλες τις λεπτομέρειες του κτιρίου. Εκτιμάται ότι ο σηκός είχε όγκο 166 τετραγωνικά μέτρα και η οροφή του ήταν καλυμμένη με μάρμαρο, όπως οι ναοί της Αθήνας. Η οροφή υποστηρίχθηκε από 28 δωρικούς κίονες, με διάμετρο σχεδόν ένα μέτρο ο ένας. Οι στήλες διευθετήθηκαν σε δύο διπλές σειρές μέσω του σηκού, μία κοντά στο μέτωπο, η άλλη κοντά στο πίσω μέρος, και ακολουθούσε σειρά μικρότερων στηλών, όπως στον Παρθενώνα. Πριν από το σηκό υπήρχε στοά με 12 δωρικούς κίονες, η οποία μετράται 1,5 μέτρο σε διάμετρο στη βάση. Η βάση στο πίσω μέρος του ναού ανυψώθηκε έως 6 μέτρα πάνω από το δάπεδο της περίστασης. Η πρόσβαση σε αυτήν τη βάση γινόταν μέσω μιας κλίμακας–σκάλας που βρίσκεται στα βορειοδυτικά του ναού, ακριβώς έξω από μια άλλη σκάλα, η οποία οδηγεί σε μικρή πύλη διακοσμημένη με δύο κίονες, η οποία συνέδεε το ναό με την Ακρόπολη.

Αρχαιολογικά κατάλοιπα

 

Τον 19ο αιώνα η περιοχή της Ελευσίνας είχε μερικά ενδιαφέροντα αρχαιολογικά ευρήματα. Το πρώτο πράγμα που μπορούσε κάποιος να δει πλησιάζοντας από την Αθήνα ήταν τα ίχνη μεγάλης οδού, η οποία κατέληγε σε σωρούς ερειπίων: Ήταν ό, τι απέμεινε από τα Προπύλαια της Ελευσίνας, τα οποία είχαν μέγεθος και δομή παρόμοια με τα Προπύλαια της Ακρόπολης της Αθήνας. Πριν από αυτά, στην μέση του δαπέδου, υπήρχαν τα ερείπια ενός μικρού ναού, μήκους 12 μέτρων και πλάτους και 6 μέτρων: Ήταν αναμφίβολα ο Ναός της Αρτέμιδος Προπυλαίας. Η περίσταση, η οποία συνορεύει με τα Προπύλαια, σχηματίζεται στον εξωτερικό περίβολο του ναού της Δήμητρας. Στα 50 μέτρα από τα Προπύλαια ήταν η βορειοανατολική γωνία του εσωτερικού περιβόλου, σε σχήμα ακανόνιστου πενταγώνου. Η είσοδος ήταν σε αυτή τη γωνιά, εκεί όπου ο βράχος είχε σκαλιστεί προκειμένου να χτίσει ένα άλλο πρόπυλο, πολύ μικρότερο από τα πρώτα, το οποίο αποτελούνταν από ένα άνοιγμα πλάτους 9,7 μέτρων μεταξύ των δύο παράλληλων τοίχων μήκους 50 μέτρων. Σε αυτή την περιοχή βρέθηκε κολοσσιαίο θραύσμα αγάλματος, από πεντελικό μάρμαρο, το οποίο θεωρήθηκε ότι ήταν ένα θραύσμα από το άγαλμα της θεάς Δήμητρας, η οποία άλλωστε λατρευόταν στο ναό, αλλά, κρίνοντας από τη θέση στην οποία βρέθηκε και την τραχιά του επιφάνεια, το άγαλμα φαίνεται να ανήκε στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο του ναού, σε παραλληλισμό όπως οι Καρυάτιδες στο Ερέχθειο της Αθήνας. Δεν έχουν βρεθεί ερείπια που να αποδίδονται στο ναό του Τριπτολέμου ή στο ναό του Ποσειδώνα. Το πηγάδι Καλλίχορον,θα μπορούσε να ταυτιστεί με σημείο ορατό στους πρόποδες της βόρειας πλαγιάς του λόφου της Ελευσίνας, στη διασταύρωση των δρόμων που οδηγούν προς τα Μέγαρα και τις Ελευθερές. Η πόλη της Ελευσίνας και το άμεσο περιβάλλον της εκτίθονταν τακτικά από πλημμύρες του ποταμού Θριάσιου Κηφισού ή Ελευσινιακού ή Ελευσίνιου Κηφισού (αρχαία ονομασία του Σαρανταπόταμου της Αττικής), ο οποίος ήταν σχεδόν ξηρός κατά το μεγαλύτερο μέρος του έτους, αλλά διογκωνόταν επικίνδυνα το φθινόπωρο μέχρι να “καταπιεί“ μεγάλο μέρος των πεδιάδων. Ο Δημοσθένης υπαινίσσεται τις πλημμύρες της Ελευσίνας και ο αυτοκράτορας Αδριανός είχε χτίσει ορισμένα αναχώματα μετά από μια πλημμύρα, η οποία συνέβη ενώ ήταν να περάσει το χειμώνα του στην Αθήνα. Στην πεδιάδα περίπου 2 χιλιόμετρα νότια της Ελευσίνας είναι ακόμα ορατά τα ερείπια δύο αρχαίων αναχωμάτων, τα οποία είναι μάλλον ότι απόμεινε από τα αναχώματα του Αδριανού. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας “προίκισε“ την Ελευσίνα και με ένα υδραγωγείο για την παροχή πόσιμου νερού, τα ερείπια του οποίου είναι ορατά στα βορειοανατολικά του κάμπου της Ελευσίνας.

Η κατοίκηση της περιοχής της Ελευσίνας, η οποία έχει πλέον διαχρονική φήμη, συνεχίστηκε και στα χρόνια που ακολούθησαν την κλασική εποχή. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή η Ελευσίνα γνώρισε μεγάλη ακμή, δεδομένου ότι η μύηση στα μυστήρια έγινε μια μανία μεταξύ της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Η πόλη της Ελευσίνας καταστράφηκε, το 396, από τον Αλάριχο και τους Βησιγότθους του και από τότε σχεδόν εξαφανίστηκε από την ιστορία. Όταν το δίδυμο των εξερευνητών, ο Βρετανός (Άγγλος) κληρικός και συγγραφέας ταξιδιωτικών έργων Τζορτζ Γουέλερ (Sir George Wheler, 1650–1723) και ο Γάλλος ιατρός και πρωτοπόρος αρχαιολόγος Ζακόμπ Σπον (Jacques Spon, 1647–1685), επισκέφθηκαν την περιοχή το 1676, αυτή παρουσίαζε την ίδια κατάσταση ερείπωσης.

Στην Ελευσίνα εγκαταστάθηκαν πολλές οικογένειες Μικρασιατών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 διπλασιάζοντας τον συνολικό πληθυσμό της και εμπλουτίζοντας την περιοχή πολιτισμικά και οικονομικά.

Η ανοικοδόμηση αποκαταστάθηκε, η Ελευσίνα επανιδρύθηκε και σταδιακά άρχισε να αναπτύσσεται εκ νέου ως τώρα, που είναι πλέον μια μικρή πόλη. Το 2001 η Ελευσίνα είχε 25.863 κατοίκους και το 2011 υπολογίζονταν, με βάση την επίσημη απογραφή, σε 29.902 κατοίκους.

 

Υπήρξαν διάφοροι γνωστοί πολίτες από τον δήμο της Ελευσίνας, όπως ο γραμματέας στην Πρυτανεία Βάκχυλος ο Ελευσίνιος γιος του Φιλωνίδου, ο χορηγός και νικητής στα Διονύσια Γνάθις ο Ελευσίνιος γιος του Τιμοκήδος, ο δήμαρχος της Ελευσίνας Γνάθις ο Ελευσίνιος, ο Δαμαίνετος ο Ελευσίνιος, ο ταμίας στο ναό της Αθηνάς Δεξικράτης ο Ελευσίνιος γιος του Δικαιογένους, ο Δημέας ο Ελευσίνιος γιος του Δημέου, ο βουλευτής Δημοκράτης ο Ελευσίνιος, ο Δίκτυς ο Ελευσίνιος γιος του Επικλείδου, ο Διόφαντος ο Ελευσίνιος γιος του Χαιρεφάνους κ.α. Από τους πλέον γνωστούς, οι οποίοι είχαν κάποιου είδους σχέση με το δήμο ή την περιοχή του ήταν επίσης οι:

• Αισχύλος, γεννήθηκε το 525 π.Χ., (είχε ενταχθεί στον δήμο).
• Καλλίας Β´, γεννήθηκε τον έκτο αιώνα π.Χ., (είχε ενταχθεί στον δήμο).
• Καλλίας Γ´, γεννήθηκε στα μέσα του πέμπτου αιώνα π.Χ., (είχε ενταχθεί στον δήμο).

• Αρχαία Αθήνα
• Ιπποθοωντίδα φυλή
• Αρχαία Ιερά Οδός
• Ανάγλυφο Ελευσίνιων Μυστηρίων (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αρ. 126)
• Αναθηματικός πίνακας της Νιννίου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Πρωτογενείς πηγές

• Αίλιος Αριστείδης, «Λόγος Ελευσίνιος», Αιλ. Αρ. Λογ. 19. 257.
• Δημοσθένης, «Προς Καλλικλέα περί Χωρίου Βλάβης», 28.
• Ευσέβιος της Καισαρείας, «Χρονικόν» ή «Παντοδαπή Ιστορία» - Eusebio di Cesarea, "Chronicon", p. 81.
• Ηρόδοτος, «Ιστορίαι», Βιβλίο Α' - «Κλειώ», 30.1-30.5.
• Θουκυδίδης, «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου», Βιβλίο Β΄, 15.
• Ξενοφών, «Ελληνικά», Βιβλίο Β΄, κεφάλαιο IV, 8.
• Ορφικοί ύμνοι, «Ύμνος Δήμητρος Ελευσινίας».
• Παυσανίας, «Ελλάδος περιήγησις», «Αττικά», 38.3 και 38.5-38.7.
• Πλούταρχος, «Ηθικά» «Περί φυγής», p. 572.
• Στράβων, «Γεωγραφικά», «Βιβλίο Θ΄», 1.12 και 1.20.
• Ελληνικές επιγραφές - IG Ελευσ Attica (IG I-III).

Δευτερογενείς πηγές

• Eleusis, στην ιστοσελίδα: referenceworks.brillonline.com,
• Ουίλλιαμ Σμιθ,   Το συγκεκριμένο λήμμα περιλαμβάνει περιεχόμενο από πηγή, η οποία αποτελεί, πλέον, κοινό κτήμα: 
  (Αγγλικά) Smith, William, επιμ. (1854–1857). «Eleusis». Dictionary of Greek and Roman Geography. Λονδίνο: John Murray.  Eleusis
• John S. Traill: The political organization of Attica: a study of the demes, trittyes, and phylai, and their representation in the Athenian Council, “Attica”. Princeton: American School of Classical Studies at Athens (ASCSA), 1975, ISBN 978-0-87661-514-0
• John S. Traill: Demos and trittys. Epigraphical and topographical studies in the organization of Attica. Athenians Victoria College, Toronto 1986, p. 138.
• Peter Siewert, "Die Trittyen Attikas und die Heeresreform des Kleisthenes", C.H. Beck, München 1982, ISBN 3406080634, ISBN 9783406080630
• William Martin Leake, "The topography of Athens and the Demi", J. Rodwell, 1841, p. 154.
• Κωνσταντίνος Καβάφης, «Διακοπή» (1901).

• «Eleusis». www.ancientworlds.net (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 10 Ιανουαρίου 2015. 
• Δήμος Ελευσίνας, στην ιστοσελίδα: www.elefsina.gr του Δήμου Ελευσίνας.
• Traill, J. «Places: 579920 (Eleusis)». Pleiades. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2017. 
• Eleusis, Elefsina, στις ιστοσελίδες: http://imperium.ahlfeldt.se & https://web.archive.org/web/20170808012018/http://dare.ht.lu.se/, Ψηφιακός Άτλας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ("Digital Atlas of the Roman Empire", Johan Ahlfeldt, Department of Archaeology and Ancient History, Lund University, Sweden), Πανεπιστήμιο Λουντ, Λουντ, Σουηδία, πρόγραμμα: Pelagios.
• Eleusis, Eleusis Icons, Eleusinios, Eleusinios Icons, Eleusinion, Eleusinion Icons, στην ιστοσελίδα: ASCSA Digital Collections και https://web.archive.org/web/20170422162836/http://www.ascsa.edu.gr/ της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
• Eleusis, Lexicon of Greek Personal Names (LGPN).
• Eleusis, Attic Inscriptions Online.
• Eleusis, Eleusinios, Eleusinion, στην ιστοσελίδα: digital.library.cornell.edu του Πανεπιστημίου Κορνέλ.