Βιλανέλα: ελαφρού ρυθμού ποίημα

Η βιλανέλα καλλιεργήθηκε κατά τον 15ο και 17ο αιώνα. Στην αρχή «βιλανέλες» τραγουδούσαν οι χωρικοί (Villani) της Ιταλίας, και τα θέματα τους ήταν κυρίως παρμένα από την ποιμενική ζωή, χωρίς να έχουν σταθερή ποιητική μορφή.

Αργότερα το είδος αυτό υιοθετήθηκε από την έντεχνη ποίηση όχι μόνο την ιταλική αλλά και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, ιδιαίτερα τη γαλλική villanelle.

Η βιλανέλα κατά την πρωιμότερη μορφή της παρουσίαζε σημαντική ποικιλία ως προς τον αριθμό των στροφών και το είδος της ομοιοκαταληξίας. Τελικώς, όμως, επικράτησαν μόνο δύο μορφές, αυτές των 19 και των 13 στίχων αντίστοιχα.

Η πρώτη μορφή αποτελείται από έξι στροφές, από τις οποίες οι πρώτες πέντε είναι τρίστιχες, με ομοιοκαταληξία α β α, ενώ η τελευταία είναι τετράστιχη στροφή, με ομοιοκαταληξία α β α α. Ο πρώτος στίχος της πρώτης στροφής επαναλαμβάνεται ως τρίτος της δεύτερης και της τέταρτης, και ο τρίτος στίχος πάλι της πρώτης στροφής επαναλαμβάνεται ως τρίτος της τρίτης και της πέμπτης.

Η δεύτερη μορφή αποτελείται από τέσσερις στροφές και παρουσιάζει δύο τύπους.

Στον πρώτο τύπο, οι τρεις πρώτες στροφές είναι τρίστιχες και η τελευταία τετράστιχη. Ο πρώτος στίχος της πρώτης στροφής, επαναλαμβάνεται ως τρίτος της δεύτερης στροφής και ως τρίτος της τέταρτης. Ο τρίτος στίχος της πρώτης στροφής, επαναλαμβάνεται ως τρίτος της τρίτης στροφής και ως τέταρτος της τέταρτης.

Στο δεύτερο τύπο, η πρώτη στροφή είναι τετράστιχη και οι υπόλοιπες τρίστιχες. Ο πρώτος στίχος της πρώτης στροφής επαναλαμβάνεται ως δεύτερος της δεύτερης στροφής και ως δεύτερος της τέταρτης. Ο τρίτος στίχος της πρώτης στροφής, επαναλαμβάνεται ως δεύτερος της τρίτης και ως τρίτος της τέταρτης στροφής.

Στη νεοελληνική λογοτεχνία καλλιεργήθηκε το εν λόγω ποιητικό είδος από το Μάρκο Τσιριμώκο και το Γιάννη Σαραλή.

Ακολουθεί η βιλανέλα με τίτλο «Η Φρόσω» του Γιάννη Σαραλή, η οποία είναι βασισμένη στον πρώτο τύπο της δεύτερης μορφής.

Βγήκε η Φρόσω στο σεργιάνι,
Σαν την πούλια και γελάει
Με το κόκκινο φουστάνι.

Με τα φρύδια της γαϊτάνι
Και τον Κύρη της στο πλάι,
Βγήκε η Φρόσω στο σεργιάνι.

Με τα χρυσικά γιορτάνι
Πως βεργολυγάει και πάει,
Με το κόκκινο φουστάνι!

Κι ο Στρατής του κυρ Μαργιάνη,
Στο κρασοπουλειό τα σπάει.
Βγήκε η Φρόσω στο σεργιάνι,
Με το κόκκινο φουστάνι!

Ακολουθεί η βιλανέλα με τίτλο «Στο χορό» του Μάρκου Τσιριμώκου, η οποία είναι βασισμένη στο δεύτερο τύπο της δεύτερης μορφής.

Λαχταρούσε να τον σύρει
πρώτη πρώτη το χορό
στ' Άη-Θωμά το πανηγύρι
τον συρτό για το χατήρι

του καλού της η Μαριώ
λαχταρούσε να τον σύρει.
Με την μάνα και τον Κύρη

φτάσανε από το χωριό
στ' Άη-Θωμά το πανηγύρι.
Κι όλο πλήθαιναν οι γύροι

τον καλό της σα γαμπρό
λαχταρούσε να τον σύρει
στ' Άη-Θωμά το πανηγύρι.