Από Μηχανής Θεός

Ο όρος προέρχεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία. Κατά την κορύφωση του δράματος, όταν τα προβλήματα και οι συγκρούσεις που βίωναν τα πρόσωπα του έργου οδηγούσαν σε αδιέξοδο, εμφανιζόταν αναπάντεχα στη σκηνή με τη βοήθεια κάποιου μηχανισμού (συνήθως γερανού), με τρόπο δηλαδή που να ξεχωρίζει από τα θνητά πρόσωπα του έργου, ηθοποιός υποδυόμενος κάποιο θεϊκό πρόσωπο, το οποίο παρενέβαινε για να δώσει λύση. Ο αρχαίος τραγωδός έπρεπε να χρησιμοποιήσει με φειδώ την παρέμβαση θεϊκού προσώπου στο έργο, καθώς υποδήλωνε ότι το πρόβλημα υπερέβαινε τις λύσεις που μπορούσαν να προσφέρουν θνητά πρόσωπα.

Ο όρος χρησιμοποιείται γενικά (αλλά και ειδικότερα ως μέθοδος εξέλιξης της πλοκής ενός έργου) για να περιγράψει ένα γεγονός, πρόσωπο ή αντικείμενο που εμφανίζεται απρόοπτα στο προσκήνιο και δίνει λύση σε μία δύσκολη κατάσταση.

Αρχαίες τραγωδίες

 

• Στη σωζόμενη αρχαία τραγωδία του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης», παρεμβαίνει ο θεός Ηρακλής έτσι ώστε ο Φιλοκτήτης να πειστεί τελικά να εκστρατεύσει μαζί με τους Αχαιούς στην Τροία φέροντας το τόξο του Ηρακλή (που του έχει κληροδοτήσει ο ίδιος), παραμερίζοντας την παλιά του έχθρα για τον Οδυσσέα.
• Στη σωζόμενη αρχαία τραγωδία του Ευριπίδη «Μήδεια», ο θεός Ήλιος εισακούοντας την παράκληση του Χορού, αποστέλλει ένα άρμα που το σέρνουν δράκοντες, για να μεταφέρει την παιδοκτόνο εγγονή του Μήδεια μακριά από το σύζυγό της Ιάσονα, ώστε να βρει καταφύγιο στην ασφάλεια της πόλης των Αθηνών.

Αρχαίες κωμωδίες

Ο Αριστοφάνης παρωδεί τη χρήση του «από μηχανής θεού» τόσο στην πλοκή όσο κυρίως στο σκηνικό μέρος (δηλαδή τη χρήση γερανού) σε τρεις τουλάχιστον κωμωδίες του.

• Στη σωζόμενη αρχαία κωμωδία του Αριστοφάνη «Ειρήνη», ο Τρυγαίος ιππεύει στους ουρανούς το ιπτάμενο σκαθάρι που μεγάλωσε για το σκοπό αυτό, που τον οδηγεί μέχρι το Δία, με σκοπό να μεσολαβήσει ώστε να τελειώσουν οι πόλεμοι μεταξύ των Ελλήνων. Η όλη σκηνή παρωδεί αντίστοιχη σκηνή της μη σωζόμενης τραγωδίας του Ευριπίδη «Βελλερεφόντης», όπου ο ήρωας και ημίθεος ιππεύει τον Πήγασο, το μυθικό φτερωτό άλογο, σε ένα παρόμοιο ταξίδι.
• Στη σωζόμενη αρχαία κωμωδία του Αριστοφάνη «Νεφέλες», ο Σωκράτης κάνει την εμφάνισή του στη σκηνή μέσα σε ένα αιωρούμενο καλάθι, που ισχυρίζεται ότι χρησιμοποιεί για να βρίσκεται ψηλά έτσι ώστε το μυαλό του να παίρνει αέρα και να εμπνέεται για τα ουράνια θέματα.

• Στη σωζόμενη αρχαία κωμωδία του Αριστοφάνη «Όρνιθες», η Θεά Ίριδα ως απεσταλμένη των θεών κατέρχεται από τον ουρανό που αυτοί κατοικούν πετώντας στην Νεφελοκοκκυγία, την πόλη που ίδρυσαν τα πουλιά μεταξύ γης και ουρανού. Έτσι οι θεατές προσλαμβάνουν στη σκηνή καλύτερα τη σχέση μεταξύ αυτών των τριών περιοχών.

Ο Αριστοτέλης στο έργο του, «Ποιητική», ασκεί κριτική σε τραγωδούς όπως τον Ευριπίδη, επειδή χρησιμοποιούσαν τον «από μηχανής θεό» για να επιλύσουν τις δύσκολες καταστάσεις μίας σύνθετης πλοκής.

• Euripides and Deus ex Machina ~When the gods have something to say about it~ Caitlin Mulvey Clas 095 Jacques Bailly.