Άγιος Ευστράτιος: νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου

Ο Άγιος Ευστράτιος ή Άη Στράτης είναι νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου με 257 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2021. Διοικητικά ανήκει στην περιφερειακή ενότητα Λήμνου της περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Από το 1912 μέχρι και την εφαρμογή του σχεδίου Καλλικράτης (2010) υπαγόταν στον νομό Λέσβου με έδρα τη Μυτιλήνη.

Άγιος Ευστράτιος

Το χωριό του Αγίου Ευστρατίου
Γεωγραφία
Αρχιπέλαγος	Αιγαίο Πέλαγος
Έκταση	43,3 km²
Υψόμετρο	298 μ
Υψηλότερη κορυφή	Σημάδι
Χώρα
Ελλάδα
Περιφέρεια	Βορείου Αιγαίου
Περιφερειακή Ενότητα	Περιφερειακή Ενότητα Λήμνου
Πρωτεύουσα	Άγιος Ευστράτιος
Δημογραφικά
Πληθυσμός	257 (απογραφής 2021)
Πρόσθετες πληροφορίες
Ιστοσελίδα	https://agios-efstratios.gov.gr/
Σχετικά πολυμέσα

Είναι το πιο απομονωμένο νησί του Αρχιπελάγους και απέχει από τη Λήμνο 18 ναυτικά μίλια, από τη Σκύρο 38, από τη Λέσβο 42, και από τη Χαλκιδική 48 περίπου ναυτικά μίλια. Το νησί έχει σχήμα άνισου τριγώνου, εμβαδόν 49,6 τετραγωνικά χιλιόμετρα και μήκος ακτογραμμής 51,6 χιλιόμετρα.

 

Το νησί στην αρχαιότητα ονομαζόταν Αλόννησος, από τις λέξεις ἅλς και νήσος (θάλασσα και νησί). Ο Παυσανίας την καταγράφει με το όνομα Νέα διότι θεωρούνταν πως αναδύθηκε από τη θάλασσα την εποχή που καταποντίστηκε η ομηρική νήσος Χρυσή, η οποία κατά πάσα πιθανότητα βρισκόταν κοντά στο ακρωτήριο Μέθωνες, στο βορειοανατολικό τμήμα της Λήμνου.

Η ονομασία Άγιος Ευστράτιος συνδέεται με τον Όσιο Ευστράτιο το Θαυματουργό (9/1), ο οποίος καταγόταν από τη Βιτζιανή της Βιθυνίας (αρχαία Ταρσό). Ήταν ηγούμενος της Ι. Μονής Αυγάρων ή Αγαύρων, του μεγαλύτερου μοναστηριού του Ολύμπου Βιθυνίας, αλλά κατά την εποχή της β΄Εικονομαχίας, επειδή ήταν αντίθετος προς την εικονομαχική πολιτική του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Λέοντα Ε΄ του Αρμένιου και υπέστη τις συνέπειες των διωγμών των μοναχών, όπως και τόσοι άλλοι, αναγκάστηκε να φύγει μακριά. Ταξιδεύοντας με πλοίο προς άγνωστη κατεύθυνση, ζήτησε να αποβιβαστεί σ' αυτό, λόγω ανυπόφορης ναυτίας, εξαιτίας μεγάλης θαλασσοταραχής. Εκεί έζησε, άγνωστο για πόσα χρόνια και για ποιο ακριβώς χρονικό διάστημα, σε μία σπηλιά που σώζεται μέχρι σήμερα, στην περιοχή Αλονίτσι (https://www.youtube.com/watch?v=8Y4xdpGMRxM), αν και έπαθε μεγάλη ζημιά στον καταστροφικό σεισμό του 1968. Ο τάφος του λέγεται πως βρίσκεται στο νησί, αλλά προήλθε από ανακομιδή των Ι. Λειψάνων Του, καθόσον δεν κοιμήθηκε στο νησάκι, αλλά σε μετόχι της Ι. Μονής του στην Κωνσταντινούπολη. Το Ι. Σκήνωμά Του στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο μοναστήρι του, όπου ο Όσιος επιτελούσε πολλά και παράδοξα θαύματα, όπως και όταν βρισκόταν στη ζωή, γι' αυτό και ονομάστηκε ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΣ (https://osiosefstratiosthaumatatouenzwika.blogspot.com/). Κάποτε, άγνωστο πότε ακριβώς, το νησάκι αυτό πήρε τιμητικά το δικό Του όνομα και οι ντόπιοι τον τιμούν σαν προστάτη του και πολιούχο, όπως και τους Πέντε Μάρτυρες (13/12), μεγάλος Ι. Ναός των οποίων υπήρχε στο νησί, αλλά έπαθε μεγάλη ζημιά στο σεισμό του 1968 και κατεδαφίστηκε. Εκεί τιμούσαν και τον Όσιο Ευστράτιο (9/1). Εντωμεταξύ, βρέθηκαν χρήματα για να ξαναχτιστεί, αλλά επειδή τον είχαν χτίσει πάνω από τα ερείπια αρχαίου ναού της Θεάς Αθηνάς, η αχραιολογική υπηρεσία δεν τους το επιτρέπει. Βλ. σχετικώς https://www.youtube.com/watch?v=70M0tYgE19A

Σημειωτέον, ότι μεγάλα τμήματα γης στον Άη Στράτη ανήκουν σε Αγιορείτικα μοναστήρια και κυρίως στη Μονή Μεγίστης Λαύρας, όπου φυλάσσεται η Ι. Κάρα του Αγίου Ευστρατίου του Μεγαλομάρτυρα (13/12). Λείψανα του Οσίου Ευστρατίου δεν αναφέρεται να υπάρχουν κάπου. Αν όντως, ο τάφος του βρισκόταν εκεί, ίσως κάποια μέρα αποκαλυφθούν. Περισσότερες πληροφορίες για τον Όσιο βλ. https://osiouefstratiouthaumatourgouvios.blogspot.com/

Το νησί αναφέρεται στο Νησολόγιο του Κριστόφορο Μπουοντελμόντι το 1420 ως Sanstrati και στον Άτλαντα του Laurenberg το 1656 καταγράφεται ως Chryse S.Stratj (Χρυσή - Άγιος Ευστράτιος).. Στη Χάρτα του Ρήγα, το έργο του Ρήγα Βελεστινλή που τυπώθηκε το 1797 στη Βιέννη, το νησί αναγράφεται ως Νέα Άγιος Ευστράτιος.

Ο οικισμός του νησιού βρισκόταν αρχικά στην κορυφή του μικρού λοφίσκου, όπου οι κάτοικοι ακολουθώντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Αιγαίου είχαν χτίσει τις κατοικίες τους μαζί με τους απαραίτητους για την εποχή ανεμόμυλους. Οι σεισμοί του 1968 έγιναν η αιτία για να καταστραφεί ο ιστορικός οικισμός και ακολούθως να κτισθεί νέος στην έκταση της κοιλάδας. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την αλιεία και την κτηνοτροφία και αντιμετωπίζουν συχνά, ιδίως τον χειμώνα, προβλήματα στη συγκοινωνία με τα άλλα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα.

 

 

Το νησί βρίσκεται ανάμεσα στη Λέσβο και τη Σκύρο, και έχει έκταση 43 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το έδαφος χαρακτηρίζεται ως ορεινό και ηφαιστειογενούς σύστασης. Το ένα τρίτο μόνον καλύπτεται από καλλιέργειες ενώ έχουν βρεθεί και κατάλοιπα οικισμού της Μυκηναϊκής εποχής.

 

Οι υψηλότερες κορυφές είναι το Σημάδι (298 μέτρα), ο Άγιος Αλέξης και ο Προφήτης Ηλίας. Ανάμεσα στους λόφους της δυτικής πλευράς σχηματίζονται μικρές κοιλάδες που τελειώνουν σε αμμουδερές ακρογιαλιές. Μεγαλύτερη από όλες είναι η κοιλάδα, όπου βρίσκεται και ο μοναδικός οικισμός. Στη βορειοανατολική πλευρά του νησιού απλώνεται μια επικλινής πεδινή ζώνη μήκους περίπου ενός χιλιομέτρου.

Επίγεια τρεχούμενα ή στάσιμα νερά δεν υπάρχουν, μόνο υπόγεια. Η μεγαλύτερη πηγή είναι στη Μεγάλη Παναγιά ανατολικά του χωριού, από όπου γίνεται και η ύδρευση των κατοίκων.

Προστατευόμενη τοποθεσία

Το νησί και η παράκτια θαλάσσια ζώνη του είναι προστατευόμενος βιότοπος του δικτύου Natura 2000 με κωδικό GR4110002 κατά μία έκταση 62,84 τ.χλμ. Η βλάστηση του νησιού περιλαμβάνει θαμνώτοπους με φρύγανα, αγκαθωτές κενταύριες στις παραθαλάσσιες περιοχές, απομεινάρια από δάση δρυός, λευκές ιτιές και ασημόλευκες κοντά στο χωριό, πικροδάφνες και λυγαριές στις παραποτάμιες περιοχές. Οι μεσογειακές φώκιες μοναχοί χρησιμοποιούν τα σπήλαια του νησιού ως τόπους αναπαραγωγής. Στην προστατευόμενη χλωρίδα περιλαμβάνονται: κρίνοι της θάλασσας, ενδημικοί μελίλωτοι, ανθέμιδες, καλλίτριχα, και τα υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας. Στην προστατευόμενη πανίδα περιλαμβάνονται: ελληνικές χελώνες, ρινοδέλφινα, έφιοι, κυρτοδάκτυλοι, σαμιαμίδια, φιδόσαυρες, κ.ά. Στην προστατευόμενη ορνιθοπανίδα περιλαμβάντονται: μαυροπετρίτες, μύχοι και θαλασσοκόρακες.

Οικότοπος

Το νησί αποτελεί σταθμό για πολλά μεταναστευτικά είδη πουλιών καθώς βρίσκεται σ' έναν από τους κύριους δρόμους της εαρινής και της φθινοπωρινής μετανάστευσης. Η σημαντική παρουσία μικρόπουλων προσελκύει σημαντικό αριθμό μαυροπετρίτη. Καθώς, 70% του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους αναπαράγεται στην Ελλάδα (4.500 ζευγάρια), είναι από τα πιο σημαντικά είδη πουλιού που φιλοξενεί η Ελλάδα. Το είδος αυτό φωλιάζει σε μικρές ακατοίκητες νησίδες. Αναπαράγεται κατά τη φθινοπωρινή περίοδο και τρέφεται με μικρά μεταναστευτικά πουλιά.

• Τα στοιχεία αφορούν στον πληθυσμό του οικισμού Αγίου Ευστρατίου, αλλά συμπίπτουν με τον συνολικό πληθυσμό του νησιού, καθώς οι νησίδες Άγιοι Απόστολοι και Ρούμπος είναι ακατοίκητες

Αρχαιότητα

Το νησί, που κατά την αρχαιότητα ονομαζόταν Αλόννησος ή Νέα, σύμφωνα με τον Παυσανία, κατοικήθηκε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους ενώ στην ανατολική ακτή του νησιού βρέθηκαν πολλά ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας που χρονολογούνται στη μυκηναϊκή περίοδο. Επίσης λείψανα των ιστορικών χρόνων υπάρχουν σε όλη σχεδόν τη δύσβατη και άγονη έκταση και περιλαμβάνουν κίονες, νομίσματα, θραύσματα, αγγείων, γλυπτά κ.ά. Ξεχωρίζουν οι αναλημματικοί τοίχοι των αρχαϊκών χρόνων κοντά στο κοιμητήριο και ελληνιστικοί τάφοι γύρω από το λιμάνι.

Τη σπουδαιότητα της αρχαίας Αλοννήσου και τη σημαντική γεωγραφική της θέση στον μεγαλύτερο εμπορικό θαλάσσιο δρόμο της αρχαιότητας, επισημαίνει στους Αθηναίους ο ρήτορας Δημοσθένης στους Φιλιππικούς λόγους του.

Μεσαιωνικά χρόνια

Στα τέλη του 15ου αιώνα, το νησί κατοικήθηκε ξανά μετά από ερήμωση δυο αιώνων. Κατά την ίδια περίοδο κτίστηκε έξω από το κάστρο και το χωριό (στη θέση που βρισκόταν μέχρι τον σεισμό του 1968). Στα 1540 ανακαινίστηκε μέσα στο κάστρο ο προϋπάρχων ναός των Αγίων Πέντε Μαρτύρων. Από το 16ο αιώνα και έπειτα, το νησί αναπτύσσεται οικονομικά με τη συλλογή βελανιδιών και την κτηνοτροφία.

Βαλκανικοί Πόλεμοι

Κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό με το πλοίο «Κανάρης» κατέλαβε το πρωί της 18ης Οκτωβρίου 1912 το νησί του Αγίου Ευστρατίου χωρίς κάποια σύγκρουση, αφού δεν υπήρχαν Τούρκοι στο νησί και ο πληθυσμός του ήταν πάντα αμιγώς ελληνικός. Η ελληνική κυριότητα στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου αναγνωρίστηκε επίσημα από τις Μεγάλες Δυνάμεις στις 31 Ιανουαρίου 1914.

Τόπος εξορίας

Κατά τον 20ό αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας για τους αριστερούς. Την αρχή έκανε το 1929 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου με βάση το νόμο του 1929 «περί Ιδιωνύμου αδικήματος» και τότε βρέθηκαν οι πρώτοι εκτοπισμένοι κομμουνιστές στο νησί. Οι επόμενες κυβερνήσεις συνέχισαν να χρησιμοποιούν τον Άη Στράτη για την εκτόπιση Αριστερών και το φαινόμενο κορυφώθηκε στην περίοδο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά (1936-41), όπου εκτοπίστηκαν εκεί εκατοντάδες αντίπαλοι του καθεστώτος.

Στις 26 Απριλίου 1941, λίγο πριν οι Γερμανοί καταλάβουν το νησί κι ενώ διεξάγονταν διαπραγματεύσεις για την απελευθέρωση των εξόριστων μεταξύ αντιπροσωπείας των εξόριστων και του σταθμάρχη διοικητή της φρουράς του νησιού, ο σταθμάρχης φοβούμενος μήπως αποδράσουν οι εξόριστοι παρέταξε τους 12 χωροφύλακες που διέθετε και αυτοί άρχισαν να πυροβολούν τους εξόριστους με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 3 και να τραυματιστούν 2 άτομα. Στη συνέχεια ο σταθμάρχης παρέδωσε τους εξόριστους του Άη Στράτη στους Γερμανούς κατακτητές. Την περίοδο της γερμανικής κατοχής οι εξόριστοι υπέφεραν τα πάνδεινα από έλλειψη τροφίμων, εφοδίων, περίθαλψης και πέθαναν από την πείνα 33 κομμουνιστές κρατούμενοι.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από το γερμανικό ζυγό, τον Οκτώβριο του 1944, το στρατόπεδο εξορίας του Άη Στράτη έκλεισε και οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν.

Την άνοιξη του 1947 ο Άη Στράτης άνοιξε και πάλι ως τόπος εξορίας Αριστερών. Με τον αναγκαστικό νόμο 511 της 31ης Δεκεμβρίου 1947 (Α299) «Περί μέτρων αναφερομένων εις τους υπό εκτόπισιν διατελούντας» η επίσημη ονομασία του στρατοπέδου του Αη Στράτη έγινε «Στρατόπεδον Πειθαρχημένης Διαβιώσεως Εκτοπισμένων». Μετά το κλείσιμο της Μακρονήσου ο Άη Στράτης αποτέλεσε τον μαζικότερο τόπο εξορίας.

Σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι εκτοπίστηκαν στο νησί αυτό, όπως ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας και πολιτικός Δημήτρης Γληνός, οι ποιητές Κώστας Βάρναλης, Γιάννης Ρίτσος, Τάσος Λειβαδίτης, οι λογοτέχνες Μενέλαος Λουντέμης, Θέμος Κορνάρος, Δημήτρης Φωτιάδης, οι ηθοποιοί Μάνος Κατράκης και Τζαβαλάς Καρούσος, και πολλοί άλλοι, επώνυμοι και μη. Επίσης, πολλοί Αριστεροί πολιτικοί εκτοπίστηκαν στον Άη Στράτη, όπως ο Ηλίας Ηλιού, ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο Κώστας Γαβριηλίδης, ο Στέφανος Σαράφης κ.ά.

Υπολογίζεται ότι από το 1947 μέχρι και το 1962 πέρασαν από το νησί περίπου 9.000 Αριστεροί εξόριστοι. Το στρατόπεδο κράτησης του Άη Στράτη έκλεισε οριστικά το 1962.

Την περίοδο της δικτατορίας χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εκτόπισης για μικρό αριθμό εξόριστων. Ανάμεσα τους και ο μετέπειτα Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και προσωρινός Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Γιάννης Αλευράς, αρχηγός του ΠΑΚ Εσωτερικού.

Τη νύχτα της 20ής Φεβρουαρίου του 1968, χτύπησε τον Άγιο Ευστράτιο σεισμός έντασης 7,1 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ και διάρκειας 22 δευτερολέπτων, αφήνοντας είκοσι και πλέον νεκρούς και δεκάδες τραυματίες, ενώ εκτεταμένες ήταν και οι καταστροφές στη γειτονική Λήμνο.

Σήμερα

Σήμερα, λειτουργεί το «Μουσείο Δημοκρατίας», στο κτίριο του πρώτου διδακτηρίου του νησιού, το οποίο στα χρόνια του εκτοπισμού πολιτικών εξόριστων χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο. Αποκαταστάθηκε κατά τα έτη 2005-07.

Επίσης στην Αθήνα υπάρχει το «Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων Άη Στράτη» στον Κεραμεικό, με αρχειακό και μουσειακό υλικό από τον Άη Στράτη και άλλους τόπους εξορίας.

 

 

• η εκκλησία του Χριστού στην πλατεία
• οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Βασιλείου (1727). Ο τελευταίος αποτελεί ένα από τα ελάχιστα μνημεία αρχιτεκτονικής της μεταβυζαντινής εποχής.
• το Μουσείο Δημοκρατίας
• η Μαράσλειος Σχολή, έργο της Αδελφότητας Αγιοστρατιτών της Αιγύπτου, με σημαντική δωρεά του εθνικού ευεργέτη Γρηγορίου Μαρασλή.
• ο αρχαιολογικός χώρος του κατεδαφισμένου, από το 1968, παλαιού ναού των Αγίων Πέντε Μαρτύρων
• η σπηλιά του Οσίου Ευστρατίου του Θαυματουργού στο Αλονίτσι, αλλά προς το παρόν δεν είναι επισκέψιμο (12/2023), όπως γράφουν στον ιστότοπο που θα δείτε, γιατί έπαθε μεγάλη ζημιά στο σεισμό του 1968 (https://agiosefstratios.blogspot.com/2011/04/blog-post.html).
• το εξωκκλήσι του Αγίου Μηνά
• το μνημείο Ικάρου Σιαλμά με την επιγραφή Μολών λαβέ
• οι παραλίες
• οι θαλάσσιες σπηλιές και οι γεωλογικοί σχηματισμοί, κατά μήκος των ακτών του νησιού.

 

 

Παραλία Τρυγάρι

Παραλίες

Οι παραλίες του νησιού είναι οι εξής: το Αλονίτσι, το Παχύ, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Αντωνίου, το Τρυγάρη, η Τρυπητή, το Φτελιό, του Γκουρνιά, το Λυδαριό κ.ά.

Αρκετές από τις παραλίες νότια από τον οικισμό του Άη Στράτη είναι έρημες και κατάλληλες για ελεύθερη κατασκήνωση. Το οδικό δίκτυο αποτελείται απο αρκετά δύσκολους σε σημεία χωματόδρομους,οπότε προσεγγίζονται ή με 4×4 ή με πολύ αργή και προσεκτική οδήγηση με αυτοκίνητο ή με καΐκι. Από αυτές ξεχωρίζουν του Αγίου Αντωνίου, του Αγίου Δημητρίου και κυρίως το Λιδαριό (περίπου μιάμιση ώρα πεζοπορία για το Λιδαριό). Η παραλία Τρυπητή ονομάστηκε έτσι από τη σπηλιά που βρίσκεται εκεί. Αμμουδιά μήκους 2 χιλιομέτρων υπάρχει στα βορειοανατολικά του νησιού, στη θέση Αλονίτσι, από όπου διακρίνεται η Λήμνος.

• Αγλαΐα Αρχοντίδου Αργύρη, «Άγιος Ευστράτιος» στο:Ανδρέας Βλαχόπουλος (επίμ.), Αρχαιολογία-νησιά του Αιγαίου, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 2005, σελ. 115
• Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, Εκδόσεις Αυλός, Αθήνα 1979
• «Άη Στράτης», Φωτογραφικά Ίχνη 1940-1970, Έκδοση του Υπουργείου Αιγαίου, Μυτιλήνη 2000
• Αντώνης Φλούντζης, «Στο στρατόπεδο του Άη Στράτη, 1950-1962», Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος, Αθήνα 1976
• Ιωάν. Αργ. Γιάννος, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ» (΄Αη-Στράτη), τύποις Gutenberg, Αθήνα 1983, σελ. 142 (κυκλοφορεί μόνο σε Παλαιοβιβλιοπωλεία).
• Εμ. Ευσταθίου, "Η νήσος Άγιος Ευστράτιος» (1971), μακαριστού Γραμματέα του νησιού, που δεν κυκλοφορεί πια. Υπάρχουν όμως αποσπάσματα αυτού στο προηγούμενο βιβλίο του Ιωάν. Γιάννου "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ".

• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1978, 2006 (ΠΛΜ)
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς, 1963 (ΠΛ)

• Επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Αγίου Ευστρατίου
• Γυμνάσιο Αγίου Ευστρατίου, Η ιστορία του νησιού
• ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ - Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• ντοκιμαντέρ Άη Στράτης: Θα φύγω και θα ΄ρθω
• ΝΤΟΚΥΜΑΝΤΕΡ 2013 - ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ Isolario Buondelmonti - www.sanstrati.sail.to
• ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣ ΑΓΙΟ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟ - Ship Itineraries to Agios Efstratios