Piszczówkòwé òrganë - są klawiszowim aerofonicznym ë téż idofonicznym mùzycznym jinstrumentã, chtëren colemało je bùdowóny w kòscołach.Pipówkòwé òrganë są nôwikszim jinstrumentã.
Jesz nicht nie wëmëslił wikszégò, rozmiarowò ë ji téż jilosce zdrojów zwãkòwëch wałów, sumariczny mòcë, jakò je emitowóny do òkòla, dinamiczny i baro czãsto rozmajitoscë farwów ë kóloristiczy mòżebnosce. Przebiérają òne nawetka simfoniczną òrkiestrã, chòc graje na nich blós jeden człowiek. Rozcygłosc skale zwãków w wiôldżich òrganach wënôszi kòle 10 òktawów, co je pòrównywalny z òbrëmienim zwãków jaczi są òdbiróny przez lëdzczi ùchò (òd 16 Hz do kòle 16 kHz). Na swiece są jinstrumentë, chtërne mają jesz wikszą skalã.
Ò òrganach mòżemë gadac tej, czej jinstrument mô trzë dërżéniowé znanczi:
Sistem zasëlaniégò skłôdô sã w òrganach z miechów, elektriczny dmùchawinë, rézerwùarë ë tiż kòduktów, to je lëftowëch kanałów.
Miech czerpakòwi je to ùrządzenié scëskający lëft ë wësëlający gò do rézerwùarë, żebë wëzwëskac akùrôtny cësnienié. Przódë lëft do òrganów béł pómpòwóny przez człowieka, chtëren zwôł sã kalikantã przë ùdzélu nożnëch pedałów, abò rãczno przë pomòcë wrãdżi. Terô do pómpòwaniégò lëftu są stosowóny dmùchawë òdbënowé, chtërne nëkô elektriczny mòtor.
Dmùchawa (wentilator, mòtór) je to ùrządzenié jaczi je nanëkóny elektricznym mòtorã. Jegò zadaniém je tłoczenié leftu do rezerwùaru. Òd cziledzesąt lat dmùchawa zastãpiwô w òrganach czerpakòwi miechë i robòtã [kalikant|kalikańta]].
Rezerwùar (magazyn, dzysdnia zwóny je téż magazynowim miechã) je to samòstójny elemeńt leftowégò sistemù. Przejimô òn left, jaczi je tłoczony przez czerpakòwi miech, abò przez dmùchawã, magazynëje je i wëtwôrzô cësnienié, jaczi je pòtrzébny do zadãcégò piszczówków, ë téż do dzejanigò jinszich pneùmaticznëch ùrządzeniów.
Kònduktë są to kanałë, jaczima left je przekaziwóny pòmiédzë elemeńtama sistemù zasylaniégò, jaż do wiatrownic, abò jinszych ùrządzeniów wëmagającëch pneùmaticzégò napãdu. Mògą tiż wëstãpòwac konduktë miédze wiatrownicą a piszczówką, czej ta nie je ùmieszczonô bezpòstrzédno nad òdpòwiednią dzurą w wiatrownicë. Kònduktë wëkònywóny są z drewna, tekturë, ołowiu, plastikù i jinszëch sztëcznëch twòrzëwów. Jich przekrój mòże bëc prostonórtowi abò òwalny. Szérzawa kònduktów mòże wigòwac sã òd cziledzesãc do czile milimétrów i je zanôléżnô òd iloscë i cësnieniégò przesëlónégò leftu.
Stołã grë nazéwómë element òrganów, w chtërnym są ùmieszczoné przërządë (przestôwniczi, klawiaturë – rãcznô i nożnô) jaczi pòzwôlają grac na jinstrumence. Wòlnostojący, nieprzëległi do òrganowi szafë stół grë nazéwóny je kòntuarã. Czãsto, chòc nie je to prawidłowo, kòntuarã nazéwô sã stół grë przëległi do òrganowi szafë w jinstrumeńtach ò mechaniczny trakturze.
'’’Manuał’’’ (z łac. – ‘’manus’’ – rãka) – rãcznô klawiatura (w nômniészëch òrganach jedna, nôwiãkszi òrganë na swiece mają jich sétmë), chtërnô òbsłëgùje przede wszetczim przëpisóny do se dzél jinstrumentu. Manuałë czãsto mają pòzwë, chtërné są colemało pòzwama sekcjów przez nie òbsługiwónëch, np.:
‘’’Pedał basowi’’’ (z łac. pes, pedis – noga) je to nożnô klawiatura. Òbsługiwô òn nôniższé òrganowé głosë (32’, 16’ i 8’ – stopòwé), jaczi pòdkesliwającé i dopełniającé brzmienié jinstrumentu w base. W sekcje nożnika wëstãpiwają téż głosë ò wëższim stopażu (np. Chorałbas 4’, Rauchpfeife 2’), ë téż miksturë i jãzëkòwi głosë. W amerikańsczi òrganowi bùdowiznie spòtikô sã głosë 64’, jaczi generują infrazwãczi.
Registrowé włącznik (głos, register) włączô òsóbny grupë piszczówków ò jinszim brzmienim (flet, fagòt) i czãsto ò jinszi wiżawie zwãkù (m.in. 16’-stopòwé, 8’-stopòwé, 4’-stopòwé). Tak zwóny „stopaż” registra òkreslô długòsc nôwiãkszi piszczówczi danégò głosu w stopach i jegò wiżawã w stosunkù do mùziczny notacji. Np. òkreslenié 8’ (głos „òsmëstopòwi”) òznôczô, że nôwiãkszô piszczówka tego głosu, jakô òdpòwiedô zwãkòwi „C” (C „wiôldżi” w pisownie) mô òsmë stopów długòscë i nie je registrã transpònującym. Przëcëskając klawisz „C” (C „wiôldżi”) przë włączonym registrze 8’ òstaje ùruchòmionô piszczówka, jakô wëdôwô zwãk „C”. Register 16’ („szesnôscestopòwé”) transpònëje ò òktawã w dół (klawiszowi „C” òdpòwiôdô tej w brzëmieniu zwãk „C1” – C „kòntra”). Register 32’ („trzëdzescedwastopòwé”), spòtikóny w Europie blós w basowim pedale, transpònëje ò dwie òktawë w dół – przëcëskając klawisz „C” òdzéwô sã piszczówka „C2” (C „subkòntra”). Registrë 4’, 2’ 1’ wëdôwają zwãczi ò czãstotlëwòscë wëższi ò jedną, dwie abò trzë òktawë òd tonu zapisónégò w nótach – np.: Klawiszowi „C” (C „wiôldżi”) ódpòwiôdają tej zwãczi „c”, „c1”, „c2”.
W òrganach czasã wëstãpùją dodatkòwé ùrządzenia. Są óne pò to, bë ùbògacëc i ùrozmaicëc brzmienié jinstrumentu, ë téż ùłôtwiają grã. Dodatkòwé ùrządzenia to:
Wedle fùnkcjé trakturë wëróżniwómë w òrganach ji trzë ôrtë:
Ze wzglãdu na kònstrukcjã trakturã dzelimë na szterë ôrtë:
Czãsto zdôrzają sã rozwiązania, jaczi są kombinacjama pòwëższech; w przeszłocë we wiôldżich mechanicznëch jinstrumentach bùdowóno tzw. Dwigniã Barkera. Bëła to pneumaticznô maszina, jaczi miała za zadanié ùrównac wiôlgą òpórnosc trakturë grë, a òsoblëwie przë załączonëch mechanicznëch pòłączeniach klawiaturów. Teroczasno bùdëje sã przede wszëtczim òrganë ò mechaniczny trakturze grë – i taczi są nôbarżi cenioné przez grającëch bez to, że ni ma òpùznieniégò w zadãcym piszczówczi ò nacësniãcym klawisza, ë téż ze wzglãdu na bezpòstrzédny wpłiw grającégò na mòdło wëdobëcégò zwãkù z jinstrumentu. W Pòlsce dominëją jinstrumentë ò pneumaticzny i elektropneumaticzny trakturze, co je rezultatã zapóznieniégò pòlsczégò òrganmésterstwa w XX stalatim. Dopiérze òd kùńca sétmëdzesątëch lat XX stalatégò zaczãto bùdowac w Pòlsce jinstrumente ò trakturze mechaniczny (firmë: Kamińsczi, Truszczyńsczi, Mòllin i òstatno Zëch).
Wiatrownica je to element ùkładu zasëlającégò w òrganach, jaczi rozdzelëwô left pòd cësnienim do òdpòwiednëch piszczówków. Òglowò wëróżniwómë dwa spòdleczné ôrtë wiatrowniców:
Fizycznô jinterpretacëjô harmònicznëch zjawiszczów w piszczówce sprowôdzy sã do zwiãkszającëch sã różniców czãstlëwòtë midze czãstlëwòtą akùsticznëch rézonansów òsóbnëch harmònicznëch kòrpùsu piszczówczi a zwëczajnym harmònicznym szerégã generatora (wibrującé blewiązczi leftu midze lëpą dolną a górną) w miarã zwiãkszaniégò strzédnicë kòrpùsu. Tak wëwòłóny tłumienié òddzałiwô jakno filter dolnoprzepùstowi, dze zdrzódłã je wstãga, a filtrã kòrpùs piszczówczi. Różnica ùkôziwô są przez zjawiszcze zwóné z anielsczégò Correction End, jaczi wëstãpiwô niedalek kùńcowëch pùnktów akùsticzny rérë (w piszczówce téż przë lëpach) i związóny je z òbniżaniém amplitudów tonów harmònicznëch kòpònentów przë pòszérzenim piszczówczi – mòcni dlô wëższëch, a mni dlô niższëch. Chòc w wiele nôstarszich dzełach òkreslenié menzura tikô tak samò długòscë jakno széżawë piszczówek, jednak w nowszëch czasach òkreslô wiedno stosunk szérzawë do długòscë piszczówczi. Menzurë w kùńszce bùdowë òrganów òkróm jintonacjë ùchòdzą na nôbarżi artisticzny dzél twòrzeniégò mùziczny warstwë przez òrnanméstera. W nôstarszëch òrganach piszczówczi wszëtczich tonów miałë jednã széżawã. Zwrócono ùwôgã, że zwãk piszczówków na przestrzeni wszëtczich tonów je nierówny. Zmërkòwóno, że ni mòżna òbliczëwac menzurë jakno wiedno tegò samégò dzélu długòscë piszczówków, tj. jakno wiedno tegò samégò procentu długòscë w piszczówkach małich i wiôldzich. Tón béł jesz nie taczi jak trzeba. W kùńcu nôlepi brzmiący głos miôł menzurã zmieniającą sã blós nieznaczno pomału niż sã zmieniała długòsc piszczówków. Jeżlë długòscë piszczówków dëbeltuje sã co 12 tonów, to széżawã co 17. W 1855 rokù miemiecczi profesor wëdôł pierszi wiôldżi dokôz ùjmùjący matematiczné pòstãpë tonowé w pòwierzchniach przekrojów piszczówków. W 1926 rokù kònweńt we Fribùrgù zebrôł òrganmésterów z całi Europë. Zderzëłë sã tam wëbiérczi Topfera jakò matematicznégò ùjimniãcégò i téż wëbiérczi ùjimniącégò, jaczi bazëje na aristicznym òdczuwaniém (np. Walcker). W kùńcu wrócono do wëpróbòwónëch barokòwëch normów, òdrzuconé òstałë wąsczi menzurë romanticzny i wprowadzonô òstała tzw. Menzura Normalnô (MN). MN ókresliwô dla piszczówczi C 155,5 mm széżawë, ë téż sétmënôsti ton jakò ton pòdzélu strzédnicë (w grańcach òktawë stosunk mô sã jak 1:1,68), ùznające, że tak pòprowadzony pòstãpë strzédnic dadzą nôbarżi jednorodné brzëmienié w głose. Pózni w 1936 rokù sztudérowanié nad menzuracją znaczno pògłãbił Marhenholtz, jaczi badôł pòdéndzenié òd srzédnëch wieków do pòłowë XIX st.. Jegò dokôz je òpiarti licznyma matematicznyma wzorama. Dzysô w rozmienim barwë òrganów frybùrsczi òstalenia są fùńdamentã brzedny robòtë òrganméstera.
Òrganowô szafa je to drewnianô òbùdowanié jinstrumentu. Pòza estaticzny zabùdowë szafa spełniwô akùsticzy fùnkcje. Prospekt je nôbarżi òzdobnym i widzocznym dzélã szafë.
Tekst je dolmaczeniém starnë http://pl.wikipedia.org/wiki/Organy.
This article uses material from the Wikipedia Kaszëbsczi article Òrganë, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Zamkłosc ùprzëstãpnianô na licencëje CC BY-SA 4.0, jeżlë nie pòdóno jinaczi. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Kaszëbsczi (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.