Orgulje

οργανον, lat. organum) su najveći i najsloženiji muzički instrument. One su aerofoni instrument sačinjen od jednotonskih svirala, koje daju zvuk pomoću vazduha iz meha, a oglašavaju se pomoću klavijature. Tonski raspon im je gledajući klavijaturu od C do, uglavnom g³. Ali zbog raznovrsnosti registara realni zvučni raspon je znatno veći: od ₂C do čak g⁶, što takođe nije fiksirano. To zavisi od svakog instrumenta ponaosob.

Orgulje proizvode širok spektar zvukovnih boja. On zavisi od registara koji se nalaze na njima. Jedan registar sadrži niz svirala iste boje i jačine. Broj svirala jednog registra je jednak broju dirki na manualu. Registri mogu biti tihi, tamni, jasni, prodorni, reski... Njih svirač uključuje i spaja da bi dobio željeni zvuk

Sastoje se od svirala koje se nalaze uglavnom u drvenom ormaru, zatim mehovlja i upravljačkog mehanizma (sviraonik, traktura i ventili).

Sviraonik

 

Svi dijelovi orgulja stavljaju se u pogon i upravljaju preko sviraonika. Sastoji se od jedne ili više klavijatura (najčešće tri) koji se nazivaju manualii sviraju se rukama. Na donjem delu sviraonika nalazi se još jedna klavijatura koja se svira nogama. Ona se naziva pedal. Oko manuala se nalaze registri. NJihovim uključivanjem se određuje koje će svirale da sviraju, odnosno koje će zvukovne boje da zvuče. Posebni registri povezuju manuale međusobno i manuale s pedalom. Oni se zovu kopule (spojnice).

Svirale (registri)

 

 

Svirale su cilindrične, kupaste, prizmatične ili piramidalne cevi u kojima se nalazi zgusnuti vazduh, koji izlazeći iz njih daje zvuk. Materijali od kojih se grade svirale su: drvo, kalaj, olovo i bakar. U zavisnosti od načina na koji vazduh izlazi napolje razlikujemo labijalne i jezične svirale. U labijalnim sviralama ton nastaje tako što mlaz vazduha prolazi kroz procep na gornjoj usni. Tako slično nastaje ton i kod frule. Kod jezičnih svirala ton nastaje tako da vazdušni mlaz udara u jezičac koji pod njim treperi i udara u žljeb koji daje ton. Postoji još jedna posebna vrsta registara. To su ''alikvote'' ili miksture. One su složeni registri koji sadrže po više svirala spojenih na jedan ventil. Ne daju čisti ton već osnovni ton sa nekim od tonova alikvotnog niza. Uvek se koriste u kombinaciji sa drugim registrima i daju orguljama prepoznatljiv sjajan i svečan zvuk.

Meh

Sav potreban vazduh za svirale dolazi iz jednog ili više mehova koji pumpaju vazduh i drže ga uvek pod istim pritiskom. Mehovi se pumpaju pomoću elektromotora. Nekada su ih pumpali ljudi koji su se nazivali kalkanti.

Traktura

Trakturom se naziva ceo splet mehanizama koji povezuju dirku i sviralu. Traktura može da bude: mehanička- ako dirku i sviralu povezuje niz drvenih vretena i zglobova, pneumatska- povezuju ih cevčice pod vazdušnim pritiskom, ili elektromagnetna- povezani su elktromagnetnim talasima.

Antika i srednji vek

Istorija orgulja vodi u daleku prošlost. NJihove preteče su dalekoistočni instrumenti: kineski šeng i japanski šo, a od antičkih se smatra panova frula. Prvi direktni predak orgulja je grčki odnosno rimski instrument hidraulos. Imao je svirale kao i orgulje samo što se vazduh u svirale pumpao pomoću pritiska vode. Nakon propasti Antičkog Rima orgulje se neguju u Vizantiji gde su bile sastavni deo dvorskog ceremonijala. Ponovo počinju da se šire po Evropi kada ih vizantijski car Konstantin Kopronimos poklanja franačkom kralju Pipinu Malom. Za vreme franačkih vladara orgulje polako ulaze u zapadnohričćansku crkvenu liturgiju. Prve poznate orgulje u crkvi postavljene su u Ahenu 812. godine. Te rane srednjovekovne orgunje su imale velike i nezgrapne dirke i malo registara.

Renesansa i barok

Do 15. veka orgulje su se jako proširile po zapadnoj i Centralnoj Evropi, a imaju više manuala i pedal. Tokom renesanse orgulje doživnjavaju veliki procvat: tehnički se usavršavaju i dobijaju nove zvučne boje. Zlatno doba im počinje u 17. veku, kada prestaju da gube svoju dotadašnju jedinu ulogu- praćenje crkvenog pevanja. U tom razdoblju ranog baroka nastaju prve čisto instrumentalne kompozicije za orgulje. Tokom celog baroka se profilišu regionalni, odnosno nacionalni stilovi gradnje orgulja. Tako postoje: severnonemački, južnonemački, italijanski, francuski, engleski i španski tipovi orgulja, koji se razlikuju po registrima, boji i izgledu karakterističnom za svaku regiju. Gradili su ih orguljari, od kojih su, iz tog razdoblja najznačajniji: Šnitger, braća Zilberman, Kliko, Antenjati. Barokni kompozitori su pisali za orgulje orguljara koje su bile u njihovom životno okruženju. Najpoznatiji kompozitori su: Kupren, Frescbaldi, Persl, Bukstehude, Hendl i najveći orguljaš među njima Bach.

Romantizam i XX vek

U doba klasicizma orgulje su izgubile svoj dotadšnji značaj, ali u doba romantizma ponovo doživljavju uspon, ali u novoj formi. Do romantizma su građene isključivo sa mehaničkom trakturom, ali u 19. veku je otkrivena pneumatika koja je zamenila mehaničku trakturu. To je omogućilo proširavanje orgulja, pa su dobile zvuk i snagu velikog simfonijskog orkestra. Ovaj romantični zvučni ideal je uspeo da postigne orguljar A. Kavai- Kol. Za takve velike instrumente su pisali mnogi kompozitori: Mendelson, Brams, List, Shuman, Frank, Reger... Tokom 19. veka mnogi instrumenti su bili devastirani tako što im je mehanička traktura bila zamenjena pneumatskom. Na taj način su te orgulje izgubile svoja stilska obeležja. Zato je oko 1900. godine nastao "Orguljaški pokret" i proširio se širom Evrope, sa ciljem da stare orgulje vrati u prvobitno stanje. Uticaj te reforme je važan i za današnje orguljaštvo. Danas orgulje nisu instrument koji koristi samo u zapadnohrišćanskom bogoslužju. One su i solistički koncertni instrument izuzetno sa velikim

 

Orgulje na Wikimedijinoj ostavi

• Povijesne orgulje u Valpovu Arhivirano 2007-08-18 na Wayback Machine-u
• Portal o orguljama Arhivirano 2021-12-20 na Wayback Machine-u