Lojbanhong Batadila Alang Sa Binisaya

Una ang mga prayle nga mipahisibo apan pakyas sa batadilang Linatin, gisundan sa uban nga misulay pagpahisibo niini sa Kinatsila. Ang mga Amerikanhon pud misulay pagpahisibo niini sa Iningles. Apan usa ka artipisyal nga pinulongan ang dunay taras nga misibo sa Binisaya. Kini ang Lojban.

Sulod sa ikakawhaang siglong Kristohanon, nahigmata ang uban nga lahi ang istruktura sa Binisaya. Usa ka lumad nga Bisaya si Msgr. Manuel Yap ang misulat og basahon adtong 1955 nga giulohan og Ang Dila Natong Bisaya diin gihikyad ang kalahi niini[1]. Gisundan ni og laing duha ka basahon kansang manunulat mao ang Ostronesyista nga si John U. Wolff ug giulohang Beginning Cebuano (Part 1 ug Part 2) diin gihisgotan ang lahing pagtratar sa punglihok[2]. Sa hinapos nga bahin sa maong siglo nagsulat usab og primer ang mga Mormons diin gituki ang kahan-ayan sa mga punghulip sulod sa usa ka pahayag. Kining maong mga basahon pang batadilan-on wala sa lukop na lang gyud mibiya og mitangtang sa putin-ong antipara sa batadila apan inanay nahisibo kon unsa gyud ang tiunay sa Binisaya.

Kining maong mga bag-ong kausaban nakapabukas sa kaisipan sa mga batidila sa posibilidad nga may lain pang kahan-ayan sa batadila, batadilang wala mahiuyon sa kasandan nilang kahan-ayan. Niadtong 1955, gimugna sa usa ka Amerikanhon nga gihimugso sa Tagbilaran, Bohol[3] ang usa ka artipisyal nga pinulongan. Kining pinulongana mao'y nahimong sukaran sa laing artipisyal nga pinulongan, ang Lojban.

Artipisyal nga pinulongan ang Lojban. Gidesinyo ni nga sayon gamiton sa tawo, dagitabyan ug sa robot. Bunga ni sa pangisip ni James Cooke Brown, Amerikanhong didto gihimugso sa Tagbilaran usa ka lungsod lang kanhi sa Bohol niadtong Hulyo 21, 1921 adlaw sa iyang pagkahimugso[4]. Tataw ang pagtatak sa Binisaya sa pangisip sa maong Amerikanhon kay bisan tuod wala siya'y labot sa pundok nga mipalambo sa Lojban may pagkasusama man ang kahan-ayan sa batadila sa Binisaya ug sa Lojban - oo, dili tanan apan sa istruktura. Unom ka pinulongan lang gibasehan sa Lojban, wala aning unom ang Binisaya[5].

selbri

Sa Lojban, selbri ang ngalan sa padayag kun kapahayag. Duna kini'y bridi ug mga sumti. Ang gidaghanon sa sumti mag-agad sa bridi - sa Lojban moabot 'ni og lima apan sa Binisaya taman lang sa tulo.

bridi

Mahimong hubaron ang bridi og verb sa Iningles kun kaha predicate. Apan may dakong kalainan sanglit sama sa Binisaya, sa Lojban mahimo pud pungngalan (noun) kun kaha pangmatang (adjective) kun kaha punglihok (verb) ang himuong bridi. Mitunong ni sa obserbasyon ni Msgr. Manuel Yap nga wala'y tinuod nga pagsahi ang Binisaya kon ang pulong usa ba nianing tulo ka pundok - putin-on ra kuno na nga panan-aw matud pa sa Bisayang obispo[6]. Ang tanan nag-agad lang gyud sa langgikit nga gigamit matud pa sa laing Bisayang batidila si Jes Tirol. Usa pa ka kalainan mao nga ang bridi usab ang dugokan sa selbri sa Binisaya man kun Lojban samtang ang subject man sa Iningles maingon man sa Linatin ug Kinatsila.

sumti

Ang laing hinungdanong bahin sa selbri mao ang mga sumti. Kon pila ka buok ka sumti ang naa sa selbri, mag-agad sa bridi nga gigamit. Dunay usa lang, dunay duha, dunay tulo, upat taman sa lima. Ang sumti mao ang agent, object ug patient sa batadilang Iningles. Dili na hinungdanon ugkaton pa unsa 'ning tulo sanglit bahin man 'ni sa Binisaya, dili sa Iningles. Usa pa wala kini'y gamit sa Lojbanhong pag-analisar sa Binisaya.

Sa Binisaya, ang mga sumti mao 'tong gipaila sa ang, si, -y, sa, ni, og ug kang (gitawag sa mga Amerikanhong batidila nga case markers).

Aspeto sa punglihok

Halos tanang liso nga pulong mahimo'g himuong punglihok kon sumpayan og langgikit sa lihok. Duha lang ka aspeto ang punglihok sa Cebuano - plano ug talihuman.

Ang talihuman kadtong mga punglihok nga nasugdan na ug gipaabot na lang mahuman kun kaha nahuman na.

Pananglitan:

Duna'y Ginoo sa langit nga naglantaw. punglihok = naglantaw / aspeto = talihuman

Ang plano kadtong wala pa masugdi kun kaha nasugdan apan giplanohan pang ipadayon.

Pananglitan:

Gwapang sul-oban og saya si Maria. punglihok = sul-oban / aspeto = plano

Kabuhatan sa lihok ug matang sa bridi

Mag-agad sa gigamit nga bridi kon pila ka sumti ang naa sa selbri. Kon punglihok ang bridi, mag-agad ang gidaghanon sa sumti kon unsa'y kabuhatan sa lihok (kun sa batadilang Tinagalog pa Pukos ng Pandiwa).

Duna'y unom ka sahing kabuhatan sa lihok sa Binisaya:

• kabuhatan nga lumilihoknon - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y lumilihok,
  • kanang tigpaila kay og/sa/ni mao'y salahion kun kaha paagi sa paghisahi ug
  • kanang tigpaila kay kang mao'y padulngan kun kaha gikanan

• kabuhatan sa pagkahisahi - kon kini ang bridi duha ra'y sumti -
  • kanang tigpaila ang/si mao'y salahion ug
  • kanang tigpaila kay og/sa/ni mahimong mao'y lumilihok kun kaha paagi sa paghisahi kun kaha padulngan/gikanan kun kaha gikahitaboan

• kabuhatan nga balosbalos - kon kini ang bridi duha ra'y sumti -
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y lumilihok ug
  • kanang tigpaila kay og/sa mao'y paagi sa paghisahi kun kaha gikahitaboan

• kabuhatan sa gisahi - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y salahion,
  • kanang tigpaila kay og/sa/ni nga kinadul-an sa bridi mao'y lumilihok ug
  • kanang ikaduhang sumti nga tigpaila kay og/sa/ni kun kaha kang mao'y padulngan/gikanan kun kaha gikahitaboan

• kabuhatan sa nabulahan - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y padulngan/gikanan kun kaha gikahitaboan,
  • kanang tigpaila og/sa/ni nga kinadul-an sa bridi mao'y lumilihok, ug
  • kanang ikaduhang sumti nga tigpaila kay og/sa/ni mao'y salahion o kaha gigalamit kun kaha pampatin-aw

• kabuhatan sa gigalamit - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila ang/si mao'y gigalamit, **kanang tigpaila og/sa/ni nga kinadul-an sa bridi mao'y lumilihok ug
  • kanang ikaduhang sumti nga tigpaila kay og/sa/ni kun kaha kang mao'y padulngan/gikanan kun kaha paagi paghisahi

Gawas nianing unom may lain pang matang sa bridi.

• klima - kon kini ang bridi duha ra'y sumti -
  • kanang tigpaila kay sa (usahay ang) mao'y gikahitaboan, ug
  • kanang tigpaila kay og mao'y paagi sa paghisahi

• pagdayeg - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay sa/ni nga kinadul-an sa bridi mao'y dalayegon,
  • kanang tigpaila kay og mao'y pampatin-aw, ug
  • kanang ikaduhang sumti nga tigpaila kay sa mao'y gikahitaboan

• pangmatang - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y tinumbok,
  • kanang tigpaila kay og mao'y pampatin-aw, ug
  • kanang tigpaila kay sa/ni kun kaha kang mao'y gikahitaboan

• pungngalan - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y tinumbok,
  • kanang tigpaila kay og/sa/ni nga kinadul-an sa bridi mao'y padulngan/gikanan, ug
  • kanang ikaduhang sumti nga tigpaila kay sa kun kaha kang mao'y gikahitaboan

• pagkaana - kon kini ang bridi tuloy sumti -
  • kanang tigpaila kay -y mao'y lalang,
  • kanang tigpaila kay ang/si mao'y tinumbok, ug
  • kanang tigpaila kay sa/ni mao'y gikahitaboan

• pagpaila - kon kini ang bridi usa ra'y sumti ug ang tigpaila kay ang/si/-y