Макартызм

Слоўнік «Мульцітран» вызначае гэты перыяд, як антыкамуністычную кампанію ў ЗША 1940-х гг [1]. А Слоўнік WordWeb (англ.) пашырае дэфініцыю гэтай з’явы, як «беспадстаўнае абвінівачванне людзей у нелаяльнасці (праз сцвярджэнне, што яны камуністы)». Назва гэтай кампаніі паходзіць ад імя яе галоўнага ініцыятара першай паловы 1950-х гг. сенатара — Дж. Макарці. Аднак некаторыя гісторыкі абвінавачваюць у большай ступені не ўласна Камісію па расследаванню антыамерыканскай дзейнасці і Макарці, а ФБР і яго шэфа Э. Гувера, якія актыўна ўдзельнічалі ў барацьбе з камуністамі ЗША. Так гісторык Элен Шрэкер у сваёй кнізе «Many Are the Crimes: McCarthyism in America» (Злачынстваў шмат: Макарцізм ў Амерыцы) пісала "Калі б людзі, якія назіралі за тым, што адбывалася ў 1950-х гг., ведалі тое, што яны даведаліся ў 1970-х гг., пасля прыняцця Закона аб свабодзе інфармацыі (Freedom of Information Act), дзякуючы чаму дакументы Федэральнага бюро былі адкрыты, «Макарцізм» напэўна б назвалі «гуверызмам». Ёсць тэндэнцыя лічыць гэты перыяд другой хваляй «Чырвонай пагрозы» па прычыне яе аналогіі з пошукам анархістаў у 1919-20 гг., які таксама суправаджаўся арыштам людзей, віна якіх не была даказана. Таму часам макарцізм называюць «Другой чырвонай пагрозай». Уласна тэрмін «макарцізм» з’явіўся дзякуючы карыкатуры Герберта Блока, апублікаванай ў газеце "Вашынгтон пост" 29 сакавіка 1950 г.

Як і Халакост, а таксама рэпрэсіі ў СССР 1930-50-х гг. макарцізм атрымаў розныя ацэнкі ў вачах шырокай публікі і прафесіянальных гісторыкаў, але большасць спецыялістаў па гісторыі і неспецыялістаў лічаць антыкамуністычную кампанію Макарці па барацьбе з камуністычным уплывам парушэннем правоў амерыканскіх грамадзян. Гэта парушэнне ў асноўным заключалася ў тым, што чалавека маглі пазбавіць работы і, у асобных выпадках, свабоды не толькі за камуністычныя погляды ці членства ў КПЗША (што не было злачынствам з пункту гледжання законаў і Канстытуцыі ЗША), а і проста за адмову даваць паказанні Камісіі па расследаванню антыамерыканскай дзейнасці (на што кожны грамадзянін ЗША меў канстытуцыйнае права). У выніку барацьбы з камуністычным уплывам некалькі сот дзеячоў культуры і навукі на працягу прыкладна 10-15 год былі абмежаваны ў магчымасцях працаваць адпаведна сваёй спецыяльнасці на тэрыторыі Злучаных Штатаў і адначасова жорстка крытыкаваліся ў многіх СМІ ЗША. А прафсаюзныя актывісты мелі праблемы з арганізацыяй і правядзеннем эканамічных забастовак. У нелаяльнасці дзяржаве таксама падазравалі цёмнаскурых амерыканцаў, якія змагаліся за роўныя правы з белымі і ліквідацыю палітыкі расавай сегрэгацыі ў паўднёвых штатах, вернікаў, якім сумленне не дазваляла ўдзельнічаць у патрыятычных цырымоніях і ваеннай службе і нават асоб нетрадыцыйнай палавой арыентацыі [2]. Прычына была часткова ў адсутнасці дакладнага юрыдычнага вызначэння тэрміна «лаяльнасць дзяржаве», што спараджала магчымасць абвінаваціць у нелаяльнасці і супрацоўніцтве з камуністамі практычна кожнага амерыканца на падставе любых учынкаў ці поглядаў, якія маглі выклікаць падазрэнні якога-небудзь іншага грамадзяніна ЗША.

Трэба зазначыць, што адносіны да камуністаў у ЗША былі пераважна негатыўнымі, але да пачатку Халоднай вайны з СССР масавай боязі камуністаў не было. Часткова боязь камуністаў была звязана з наяўнасцю атамнай зброі ў СССР і з тым фактам, што у пачатку 1950-х гг. кожны трэці жыхар Зямлі жыў у камуністычнай краіне.

Уласна макарцізм бярэ пачатак, калі сенатар Макарці падчас свайго выступлення ў жаночым клубе рэспубліканцаў г. Ўілінг (Зах. Вірджынія) 9 лютага 1950 г. публічна аб’явіў, што мае доказы наяўнасці 205 тайных камуністаў, якія працуюць у Дзяржаўным Дэпартаменце і паказаў аркуш паперы, у якім быццам былі іх імёны. Гэта не толькі выклікала пэўны рэзананс у СМІ і ў грамадстве, у якім панавала боязь уварвання савецкіх камуністаў у ЗША, але і зацікавіла урад Злучаных Штатаў. У выніку да сярэдзіны 1950-х гг. Макарці актыўна супрацоўнічаў з Камісіяй па расследаванню антыамерыканскай дзейнасці.

Першай рэзананснай справай, якую традыцыйна адносяць да макацізму, але якая адбылася яшчэ да таго як «узышла зорка» сенатара Макарці, была справа «галівудскай дзясяткі», калі ў кастрычніку 1947 г. ў рамках праверкі дзярслужачых і дзеячоў культуры па ініцыятыве прэзідэнта Гары Трумэна некалькі кінематаграфістаў абвінавацілі ў нелаяльнасці дзяржаве і знявазе да Камісіі на падставе іх адмовы адказаць на пытанне «Ці з’яўляліся вы калі-небудзь членам Камуністычнай партыі?». Гэта прывяло да стварэння ў 1950 г. спісу дзячоў культуры, якіх абвінавачвалі ў пракамуністычных поглядах, вядомага пад назвай «Чорны спіс Галівуда». Рэжысёрам, акцёрам і іншым кінематаграфістам не давалі магчымасці свабодна займацца сваёй справай, калі іх імёны былі ў гэтым спісе. Пазней аналагічны лёс напаткаў шэраг вучоных і выкладчыкаў вну, якіх падазравалі ў нелаяльнасці да ЗША. На рэгіянальным узроўні маглі прыймаць законы, якія абмажоўвалі працоўныя правы камуністаў. (Так у Невадзе закон, які дазваляў наймальнікам звальняць работнікаў за прыналежнасць да кампартыі быў адменены толькі ў 2013 г [3].) Усяго ў «Чорным спісе» было 151 імя.

Менавіта з дзейнасцю сенатара Макарці звязалі праследаванне дзеячоў культуры, бо ён рабіў асаблівы акцэнт на ролі кінематаграфіі і тэлебачання ў фарміраванні грамадскай думкі і таму імкнуўся выцесніць адтуль усіх хто мог сімпатызаваць камуністам. Вось прыклад макарцісцкай адозвы да амерыканскіх тэлегледачоў:

«1) ЧЫРВОНЫЯ зрабілі наша кіно, радыё і тэлебачанне самай эфектыўнай Пятай калонай Масквы ў Амерыцы… 2) ЧЫРВОНЫЯ Галівуда і Брадвея заўсёды былі галоўным аб’ектам фінансавай падтрымкі камуністычнай прапаганды ў Амерыцы… 3) НАШЫ ЎЛАСНЫЯ ФІЛЬМЫ, знятыя ЧЫРВОНЫМІ прадзюсарамі, рэжысёрамі, сцэнарыстамі і ЗОРКАМІ, выкарыстоўваюцца Масквой у Азіі, Афрыцы, на Балканах і па ўсёй Еўропе, каб спарадзіць нянавісць да Амерыкі… 4) ЗАРАЗ робяцца фільмы, каб па-майстэрску славіць МАРКСІЗМ, ЮНЕСКА і ІДЭЮ АДНАПАЛЯРНАГА СВЕТУ… і праз тэлебачанне яны цякуць у Вашу залу — і атручваюць розум Вашых дзяцей прама на Вашых вачах!!![4]»

Пік удзелу Макарці і яго прыхільнікаў у дзейнасці Камісіі прыходзіцца на 1952-54 гг., пачатак прэзідэнцтва Д. Эйзенхаўэра, які давяраў сенатару ў яго барацьбе з камуністамі пэўны час. Апошняй значнай перамогай макарцістаў стала прыняцце ў 1954 г. закона «Аб кантроле над камуністамі», згодна якому ўсталёваліся прызнакі распазнання камуніста і члены кампартыі ЗША пазбаўляліся права мець пашпарт для паездак за мяжу.

У сярэдзіне 1950-х гг. шэраг вядомых антыкамуністаў пачалі крытыку метадаў работы Камісіі. Галоўным абвінавачваннем было тое, што падазраваць ў нелаяльнасці згодна метадам псіхалагічнага ціску, якімі шырока карысталіся супрацоўнікі Камісіі, можна было лаяльных амерыканцаў, якія таксама асуджалі камунізм. Так у сакавіку 1954 г. на тэлеканале «Сі-Бі-Эс» была асуджана дзейнасць Макарці, як парушэнне правоў амерыканцаў. Склаўшаяся сітуацыя супярэчыла Канстытуцыі Злучаных Штатаў, якая абараняла свабоду слова і прыватнага жыцця асобы. Акрамя таго макарцізм дрэнна ўплываў на міжнародны імідж ЗША, як дэмакратычнай дзяржавы. Пасля гэтай перадачы перагібы Макарці асудзілі прэзідэнт ЗША Эйзенхаўэр, міністр абароны Стывенс і лідар Рэспубліканскай партыі Хол. У выніку супрацоўніцтва Джозефа Макарці з Камісіяй на гэтым скончылася. Дж. Макарці памёр у 1957 г. ад наступстваў алкагалізму, а Камісія перастала шырока выкарыстоўваць метады псіхалагічнага прэсінгу ў сваёй рабоце. Да 1957 г. палітыка пошуку нелаяльных грамадзян паступова спынілася, што лічыцца завяршэннем кампаніі. У 1960-х гг. фільмы апальных рэжысёраў ізноў пачалі выходзіць у масавы пракат і «Чорны спіс Галівуда» перастаў быць падствай для працоўнай дыскрымінацыі амерыканскіх грамадзян.

Макарцізм адлюстроўваў распаўсюджаныя погляды на камуністаў у ЗША. Але трэба прыняць да ўвагі, што колькасць рэальных членаў КПЗША складала толькі некалькі дзясяткаў тысяч чалавек, большасць якіх ніяк не маглі ўплываць на палітыку краіны і погляды грамадства. Асноўным дасягненнем дзейнасці Камісіі было ўсталяванне кантролю над камуністамі ЗША. Але пры гэтым некалькі сот амерыканцаў пацярпелі ад псіхалагічнага ціску, праследавання ў прэсе і страты рабочых месцаў па прычыне падазрэнняў у нелаяльнасці. Акцёр Філіп Лоеб скончыў жыццё самагубствам 1 верасня 1955 г. пасля доўгіх праследаванняў і абвінавачванняў. Некаторыя амерыканцы былі вымушаны пакінуць ЗША.

Калі масавае інтэрніраванне японцаў і некаторых іншых «патэнцыяльна небяспечных чужынцаў» падчас Другой сусветнай вайны прывялі да публічных просьб аб прабачэнні і кампенсацый з боку федэральнай улады Злучаных Штатаў і кіраўніцтва некаторых асобных штатаў, то палітыка макарцізму не атрымала шырокага асуджэння пасля яе згортавання. Але пры гэтым тэма макарцізму дастаткова добра распрацавана амерыканскімі гісторыкамі.

Па зразумелым прычынам, макарцізм шырока асуджаўся СМІ СССР. Але па-за межамі камуністычнага лагера асуджэнне макарцізму не носіла масавы характар. Часткова, гэта звязана з адсутнасцю масавых рэпрэсій масштабаў вынішчэння яўрэяў у гітлераўскай Германіі ці сталінскіх рэпрэсій у СССР.

• Першая чырвоная пагроза
• Чорны спіс Галівуда
• Камісія па расследаванню антыамерыканскай дзейнасці
• Камуністычная партыя ЗША
• Лаяльнасць