Ҡомаҡтар

Ҡомаҡтың кәүҙәһенең оҙонлоғо 8—30 см етә, ә ҡойроғоноң оҙонлоғо тән оҙонлоғона тиң йәки унан күберәк ауырлығы 37-39 граммдан (Rattus exulans) 400—420 граммға тиклем (һоро ҡомаҡтарҙың ҡайһы берҙәре 500 граммға етергә мөмкин) Кәүҙәһе ҡараһыу һоро йәки һоро-көрән төҫтә, әммә һары, ҡыҙыл һәм ҡыҙғылт һары төҫлөләр осрай. Тәпәйҙәрен бармаҡтары хәрәкәтсән.

Ике синантроп төрө — һоро һәм ҡара ҡомаҡ киң таралған. Башҡа төрҙәре Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, Яңы Гвинеяла, Австралияла, Малай архипелагы утрауҙарында таралған. Тағы ла бер синантроп төрө (Rattus exulans) — Океания һәм Гавай утрауҙарына индерелә.. Австралияла саванналарҙа һәм көтөүлектәрҙә осрай. Тәүге хәлдә Rattus төрө урта плейстоцендан билдәле.

Ҡомалаҡтар ер өҫтөндә һәм ағаста ла йәшәй ала. Торлаҡ сифатында өңдәр (үҙе ҡаҙып алған, шулай уҡ башҡа хайуандарҙың өңдәре), тәбиғи нығытмалар, төрлө хайуандарҙың оялары, шулай уҡ яһалма һыйыныу урындары (мәҫәлән, торлаҡ йорттарҙың подвалдары йәки башҡа конструктив япмалар) файҙаланыла. Улар яңғыҙ ҙа, ғаилә йәки территориаль төркөмдәрҙә йәшәй.

Күпселек ҡомаҡтар ашауҙа һайланмай. Әммә төрлө төрҙәрҙең билдәле бер өҫтөнлөктәре бар. Ҡайһы берәүҙәр үҫемлек аҙыҡтарына — орлоҡтарға, йәшелсәгә, еләк-емешкә өҫтөнлөк бирә. Башҡа хайуандар — төрлө бөжәктәр, моллюскылар һәм башҡа ваҡ умыртҡаһыҙҙар. Һоро ҡомаҡтарҙың менюһы ныҡ айырыла.

Ҡомаҡтар, синантроп төрҙәрҙең төньяҡ популяцияһынан тыш, йыл әйләнәһенә үрсей. Ҡомаҡтарҙың үрсеме төрлөсә. Һоро ҡомаҡтың 2 — 22 балаһы булыуы мөмкин, ләкин уртаса 8-9, малайҙарҙың төрҙәренеке — 3-6, австралия төрҙәренеке — 3 — 14. Уларҙың ҡайһы бер төрҙәренең инә заттары — ru:полиэстраль.

Ырыуҙа бер нисә төркөмгә бүленгән 70-ләп тере төр бар . Тағы ла бер нисә төр юҡҡа сыҡҡан.

«norvegicus» төркөмө

• Һоро ҡомаҡ (Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769)) — ru:синантроп, һәр ерҙә тиерлек.

«rattus» төрө

 

• Rattus adustus (Sody, 1940) — Энгано утрауы
• Rattus argentiventer (Robinson & Kloss, 1916) — Һинд-Ҡытай, Малакка ярымутрауы, Зонд утрауҙары, Яңы Гвинея
• Rattus baluensis (Thomas, 1894) — Төньяҡ Борнеоның таулы урмандары
• Тринаутская крыса (Rattus burrus (Miller, 1902))— Никобар утрауҙары
• Rattus everetti (Günther, 1879) — Филиппин утрауҙары
• Гоффман ҡомағы (Rattus hoffmani (Matschie, 1901)) — Сулавеси
• Rattus losea (Swinhoe, 1871) — Көньяҡ-көнбайыш Ҡытай, Таиланд, Тайвань, Тайвань, Хайнань
• Rattus lugens (Miller, 1903) — Ментавай утрауҙары
• Миндорская крыса (Rattus mindorensis (Thomas, 1898)) — Миндоро утрауы
• Rattus mollicomulus Tate & Archbold, 1935 — Сулавесиҙың көньяҡ-көнбайышы
• Гималай ҡомағы (Rattus nitidus (Hodgson, 1845)) — Непал, юго-западный Көньяҡ-көнбайыш Ҡытай, Вьетнам. Синантроптар — Яңы Гвинея, Сулавеси, Филиппин
• Rattus osgoodi Musser & Newcomb, 1985 — Вьетнамдың көньяғы
• Пальма ҡомағы (Rattus palmarum (Zelebor, 1869)) — Никобарские острова
• Ҡара ҡомаҡ (Rattus rattus (Linnaeus, 1758)) — синантроп, бөтә ерҙә тиерлек таралған
• Rattus tanezumi (Temminck, 1845) — Индостан, Һинд-Ҡытай, Хайнань. Синантроптар — Япон утрауҙары, Филиппин, Малай архипелагы утрауҙары
• Rattus tawitawiensis Musser & Heaney, 1985 — Сулу архипелагы
• Rattus tiomanicus (Miller, 1900) — Малакка ярымутрауы, Зонд утрауҙары
• Төркөстан ҡомағы (Rattus turkestanicus (Satunin, 1903)) — Памир, Һиндукуш, Көньяҡ Тибет урмандары

«xanthurus» төрө

• Rattus bontanus Thomas, 1921 — Сулавесиҙың көньяҡ-көнбайышы
• Rattus foramineus Sody, 1941 — Көньяҡ-көнбайыш Сулавеси яры
• Rattus marmosurus Thomas, 1921 — Сулавесиның төньяҡ-көнсығышы
• Rattus pelurus Sody, 1941 — Пеленг утрауы
• Rattus xanthurus (Gray, 1867) — Сулавесиҙың үҙәге һәм төньяғындағы таулы райондар

«leucopus» төрө

• Rattus elaphinus Sody, 1941 — Сулу утрауы
• Rattus feliceus Thomas, 1920 — Серам утрауы
• Rattus giluwensis Hill, 1960 — Яңы Гвинея тауҙары
• Rattus jobiensis Rümmler, 1935 — Гелвинк ҡултығы утрауҙары
• Квинсленд ҡомағы (Rattus leucopus (Gray, 1867)) — Яңы Гвинеяның көньяҡ һәм көнсығыш өлөшө, Австралияның төньяҡ-көнсығышы
• Rattus jobiensis (Thomas, 1904) — Яңы Гвинеяның көнсығышы
• Моротан ҡомағы (Rattus morotaiensis Kellogg, 1945) — Моротаи утрауы
• Rattus novaeguineae Taylor & Calaby, 1982 — Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығышы
• Rattus sanila Flannery & White, 1991 — Яңы Гвинеяның төньяғы һәм көнсығышы
• Rattus ranjiniae Agrawal & Ghosal, 1969 — Бисмарка архипелагы
• Rattus steini Rümmler, 1935 — Яңы Гвинея

«fuscipes» төрө

 

• Rattus colletti (Thomas, 1904) — Австралияның төньяғындағы яр буйы райондары
• Rattus fuscipes (Waterhouse, 1839) — Австралияның тау урмандары һәм субальп болондары
• Rattus hainaldi Kitchener, How & Maharadatunkamsi, 1991 — Флорес утрауы
• Rattus lutreolus (J.E.Gray, 1841) — Австралия һәм Тасмания саванналары
• Rattus sordidus (Gould, 1858) — Яңы Гвинеяның көньяҡ һәм көнсығыш өлөшө, Австралияның төньяҡ-көнсығышы
• Rattus timorensis Kitchener, Aplin & Boeadi, 1991 — Тимор утрауы
• Rattus tunneyi (Thomas, 1904) — Австралия саванналары
• Rattus villosissimus (Waite, 1898) — Австралияның үҙәге һәм төньяғы

incertae sedis төрҙәре

• Малайзия ҡомағы (Rattus annandalei (Bonhote, 1903)) — Маллака ярымутрауы, Суматра
• Энгон ҡомағы (Rattus enganus (Miller, 1906)) — Энгано утрауы
• Бәләкәй ҡомаҡ (Rattus exulans (Peale, 1848)) — синантроп. Бөтә Көньяҡ-Көнсығыш Азия һәм Океания тиерлек
• Rattus hoogerwerfi Chasen, 1939 — Суматраның төньяғы
• Rattus korinchi (Robinson & Kloss, 1916) — Суматраның көнбайышы
• †Rattus macleari (Thomas, 1887) — Раштыуа утрауы. Тарихи осорҙа үлеп бөтәләр
• Тау ҡомағы (Rattus montanus Phillips, 1932) — Шри-Ланканың тау урмандары
• †Rattus nativitatis (Thomas, 1889) — Раштыуа утрауы. Тарихи осорҙа үлеп бөтәләр
• Rattus ranjiniae Agrawal & Ghosal, 1969— Һиндостандың көньяҡ-көнбайышы
• Rattus simalurensis (Miller, 1903) — Индонезия
• Rattus stoicus (Miller, 1902) — Андаман утрауҙары

Ҡомаҡтың синантроп төрҙәре аҙыҡ-түлек һәм аҙыҡ булмаған әйберҙәрҙе ашай һәм боҙа, ҡайһы берҙә электр селтәрҙәренә зыян килтереү юлы менән ҙур иҡтисади зыян килтерә, был янғындарға килтереүе ихтимал. АҠШ-та 1977 йылдағы баһа буйынса, ҡомаҡтар йыл һайын 500 миллион долларҙан 1 миллиард долларға тиклем зыян килтерә. Шулай уҡ ҡомаҡтарҙың ҡайһы бер төрҙәре ауыл хужалығына зыян килтерә. Шул сәбәпле әлеге ваҡытта уларға ҡаршы көрәштең күп ысулдары эшләнгән һәм эшкәртелә.

Иҡтисади зыян

Ҡомаҡтар — күп кенә зоонотик һәм антропозонотик инфекцияларҙың тәбиғи сығанағы. Чума, туляремия, ҡотороу, тиф, токсоплазмос, лептоспироз, рикетсиоз, содоку һәм башҡа ауырыуҙарҙы тараталар. АҠШ-та йыл һайын улар кәмендә 14 000 кешене тешләй, ә Мәскәүҙә, ҡала дезинфекция үҙәге мәғлүмәттәре буйынса, 2008 йылда — 506 кешене.

• Аргиропуло А. И., Семейство Muridae — мыши, М.— Л., 1940 (Фауна СССР. Млекопитающие, т. 3, в. 5);
• Ellerman J. R., The families and genera of living rodents, v. 3, pt I, L., 1949.
• Котенкова Е. В., Мешкова Н. Н., Шутова М. И. О крысах и мышах. — М.: Наука, 1989. — 176 с. — (Научно-популярная литература. Серия «Человек и окружающая среда»). — 25 000 экз. — ISBN 5-02-005233-7.

	крыса Викиһүҙлектә
	Ҡомаҡтар Викимилектә
	Ҡомаҡтар Викияңылыҡтарҙа

• Зубастая банда. Почему крысы захватывают Россию и как с этим бороться
• «Суперкрысы» против человечества «Взгляд» (21.09.2006)
• Вездесущая, везде живущая («Вокруг света», № 9 (2468), сентябрь 1979 Рубрика «Без рубрики»)