Ҡойроҡло Тәлмәрйендәр

Ascaphus) — ҡойроҡһоҙ ер-һыу хайуандары заты, Ascaphidae ғаиләһендә бер бөртөк.

Ҡойроҡло тәлмәрйендәр
Гладконог
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Суб-тип:  Икенсел ауыҙлылар Тип:  Хордалылар Клад:  Баш һөйәклеләр Суб-тип:  Умыртҡалылар Инфратип:  Башһөйәклеләр Супер-класс:  Дүрт аяҡлылар Класс:  Ер-һыу хайуандары Ярым класс:  Беспанцирные Отряд:  Ҡойроҡһоҙҙар Ғаилә:  Ҡойроҡло тәлмәрйендәр (Ascaphidae Fejérváry, 1923) Төр:  Ҡойроҡло тәлмәрйендәр
Халыҡ-ара фәнни исеме
Ascaphus Stejneger, 1899
Ареал
Викитөркөмдә Систематика рәсем эҙләү рәсемдәр

 

Был зат вәкилдәренең дөйөм оҙонлоғо 3 см-ҙан алып 5 см-ға тиклем тәшкил итә. Ниндәйҙер енси диморфизм күҙәтелә: ата заттарҙың алғы һәм артҡы аяҡ-ҡулдары инә заттарҙыҡына ҡарағанда оҙонораҡ һәм ҡалыныраҡ. Вертикаль күҙ ҡараһы менән күҙҙәре ҙур. Уларҙың ғүмере буйына ҡабырғалары һаҡлана һәм янбаш билбауында маңлай кимерсәге бар. Күкрәк алды юҡ, ә ҙур булмаған күкрәк һөйәге - кимерсәкле. Үпкәһе бәләкәй, ләкин тиреһе ҡан тамырҙарына бай һәм тын алыуҙың төп ағзаһы булып тора. Был тәлмәрйендәрҙең урта ҡолағы һәм евстахиев торбалары юҡ. Тиреһе шыма йәки һирәк сөйәлдәр менән ҡапланған булырға мөмкин. Алғы аяҡ-ҡулдарының бармаҡтары оҙон һәм нәҙек, ярыларынан бөтөнләй ирекле. Артҡы аяҡ-ҡулдарындағы бармаҡтары яры менән тик нигеҙенә генә тоташа. Ата заттарҙың ҡушылыу сөйәлдәре беренсе бармаҡтың эске яғында, иңбашында, ә ҡайһы бер айырым заттарҙа хатта яурындарында ла урынлашҡан.

Күренеп торған «ҡойроҡло» өҫтәмәнең булыуы был затты башҡа тәлмәрйендәрҙән айыра. 3-5 миллиметр оҙонлоҡтағы «ҡойроҡ» ата заттарҙа ғына осрай һәм, ысынында иһә, ҡауышҡан ваҡытта инә затты аталандырыу өсөн ҡулланылған клоаканың бер өлөшө булып тора. Был анатомик үҙенсәлек амфибия йәшәгән турбулент, тиҙ ағымдарҙа сперманы юғалтыуҙы минимумға килтерә. Шулай итеп, был ер-һыу хайуандарының, башҡа тәлмәрйендәрҙән айырмалы рәүештә, тышҡы аталандырыу түгел, ә эске аталандырыу.

Төҫө көрән, кәүҙәһенең өҫкө йөҙө тигеҙһеҙ ҡара таптар менән ҡапланған, башының ситтәрендә көрән оҙонса ҡолаҡ эргәһе биҙҙәре бар. Күҙҙәренең араһында йәшел йәки һары һыҙат, мороно йәшкелт йәки ерәнһыу-һоро төҫтә. Ҡорһағы һарғылт аҡ төҫтә.

Башлыса, тиҙ, һалҡын йылғаларҙа йәшәй. Ғүмеренең күпселек өлөшөн ҡойроҡло тәлмәрйендәр йылғала таш аҫтында йәшереп үткәрә. Яңғыҙ торалар. Һирәкләп, көслө ямғырҙар осоронан һуң, шишмәне ҡалдырып, ҡоро ергә, урманға сығалар.

 

Енси өлгөрөү 7-8 йәштә була. Үрсеү осоро майҙан алып октябргә тиклем дауам итә. Ата тәлмәрйендәр «никах концерттарын» ойоштормай. Ата зат шишмә төбөнә табан шыуып, инә затты әүҙем эҙләй. Уның менән осрашһа, ул уны артҡы тәпәйҙәренең алдын, сандыр өлкәһен уратып ала.

Инә заттар көҙ башында алынған спермаларын киләһе йәйгә тиклем тота, һәм шунан һуң ғына йылға үҙәнендә ҙур таштарҙың аҫҡы яғында 30-50 төҫһөҙ ыуылдырыҡ сәсә. Ыуылдырығы айға яҡын үҫешә. Сүмесбаш фазаһында бик оҙаҡ — бер йылдан алып дүрт йылға тиклем йәшәй. Сүмесбаштарҙың ауыҙы имгес булып тора, уның ярҙамында улар таштарға беркетелә һәм уларҙың өҫкө йөҙөнән ылымыҡтарҙы ала. Йыш ҡына һөлөктәр һымаҡ һыу инеүселәрҙең аяҡтарына йәбешәләр.

Сүмесбаштарҙың кәүҙә контурҙары шына формаһында, уларҙың ҡойроғо оҙон, ҡойроҡ һырты түбән һәм бер ҡасан да тәнгә таралмаған. Һулыш алыу уйымы кәүҙәһенең аҫҡы яғында, артҡы тишеге янында урынлашҡан. Сүмесбаштарының төҫө ҡара, кәүҙәһе таптар менән ҡапланған. Төҫө буйынса ҡойроғо кәүҙәһенән айырылмай, уның осо — аҡ. Ауыҙы бик ҙур, йомро, өҫкө иренендә — 2-3, аҫҡыһында 7-10 рәт ирен тештәре бар. Ҙур ирендәре ярҙамында сүмесбаштар таштарға беркетелә һәм уларҙың өҫтөндәге ылымыҡтарҙы ҡуптара.

Ырыу ареалы АҠШ-тың төньяҡ-көнбайышын һәм Канаданың көньяҡ-көнбайышын үҙ эсенә ала. Атап әйткәндә, улар Канаданың Британ Колумбияһы провинцияһында һәм Американың Вашингтон, Орегон, Калифорния, Айдахо һәм Монтана штаттарында йәшәй.

2018 йылдың октябренә ырыу эсендә 2 төр билдәләнә::

• Ascaphus montanus Mittleman & Myers, 1949
• Ascaphus truei Stejneger, 1899 — Гладконог, йәки ҡойроҡло тәлмәрйен

• Günther E. Freytag, Bernhard Grzimek, Oskar Kuhn, Erich Thenius (Hrsg.): Lurche. In: Fische 2, Lurche. dtv, München 1980, ISBN 3-423-03204-9 (Grzimeks Tierleben. Bd. 5; unveränderter Nachdruck der Ausgabe Zürich 1975-77).
• Fejérváry, 1923 : Ascaphidae, a new family of the tailless batrachians. Annales Historico-Naturales Musei Nationalis Hungarici/ Természettudományi Múzeum évkönyve. Budapest, vol.20, p.178-181.
• Stejneger, 1899 : Description of a new genus and species of discoglossoid toad from North America. Proceedings of the United States National Museum, vol.21, p.899-902.
• Zweifel, Richard G. Encyclopedia of Reptiles and Amphibians / Cogger, H.G.. — San Diego : Academic Press, 1998. — P. 84-85. — ISBN 0-12-178560-2.