Universidaes Españoles Nel Sieglu D'oru

Mientres esta dómina convertir n'universidaes del Imperiu, cola Monarquía Hispánica n'espansión. Viveru de profesionales de l'alministración y la política civil y relixosa na Península, nes Indies y nos territorios hispanos d'Europa. Coles mesmes, tres los conflictos relixosos de les Reformes, tresformar en bastiones del catolicismu militante, con una proyeición internacional qu'enchía los sos oríxenes peninsulares. Dende finales del sieglu XVII, un procesu de decadencia universitaria al empar que social, dirá acentuándose hasta'l sieglu XX.

 

Les universidaes españoles participaron viviegamente na rellumanza cultural del Sieglu d'Oru, especialmente Salamanca (con Coimbra) gracies al movimientu innovador que supunxo la Escuela de Salamanca, pero más palantre, al igual que les demás instituciones universitaries europees, nun fueron el centru del movimientu renovador del pensamientu científicu que llevó a la Revolución Científica, papel que correspondió a otres instituciones, como les sociedaes científiques y academies y a les mesmes publicaciones científiques y correspondencia que s'intercambiaben los científicos.

En llinies xenerales la universidá permaneció enllancada nes formes repetitives de la escolástica medieval (magister dixit), tendentes a la perpetuación de los paradigmes dominantes (galenismu, xeocentrismu) y lo que se vieno en llamar neoescolástica. Sicasí, les sos cátedres y colexos acoyeron a personalidaes d'impresionante altor intelectual, y particularmente los españoles carauterizar por protagonizar un movimientu cultural de gran influencia que vieno recibiendo'l nome de humanismu español, dientro del cual puede acutase un grupu d'autores sol nome d'escuela de Salamanca.

Crear so dos modelos principales, el de colexu-universidá y el de convento-universidad. Nel primer modelu la enseñanza universitaria entamar nel senu d'una comunidá d'estudiantes escoyíos y becaos, curtios en númberu, austeramente gobernaos y suxetos a determinaos estatutos fundacionales ("Constituciones"). Nel modelu convento-universidad la enseñanza universitaria entamar nel senu d'una comunidá relixosa primeramente esistente.

Los trés universidaes mayores castellanes d'Alcalá, Salamanca y Valladolid adquirieron la categoría de verdaderes universidaes de la Monarquía, y actuaron como centros dinámicos d'atraición y proyeición, atenuando la incidencia de les fuercies locales.

El restu seríen denominaes como universidaes menores, qu'atenderíen les necesidaes culturales y relixoses de redolaes locales, y fueron por ello sofitaes por prohomes y notables destacaos. Fueron creaes, na so mayoría, por mecenes eclesiásticos, y dalgunos seculares, que les dotaron con rentes del diezmu, delda pública o patrimonios personales. Les cátedres dir en númberu amenorgáu, llindándose a unes cuantes de gramática llatina, derechu o medicina, lo mesmo que de artes lliberales y teoloxía nel casu de los conventos. Les facilidaes pa realizar estudios locales, ensin los costos de desplazamientu y estancies, de la que les menores esixencies y mayor facilidá y baratura de los graos, contribuyiríen a amenorgar la vecería de les grandes universidaes imperiales, sobremanera nos sieglos XVII y XVIII.

Colexos mayores y menores

 

Nun hai que confundir les instituciones que representen los colexos coles universidaes, cuantimás cuando les califica de mayores y menores. Un Colexu Mayor yera una institución que daba formación universitaria de graos mayores (llicenciatura y doctoráu), amás de dar agospiamientu a los estudiantes. Dacuando yeren una especie d'allongamientu d'una Universidá, y otres fueron el xerme d'una Universidá. Mientres el Sieglu d'Oru español, solamente les universidaes mayores tuvieron colexos mayores:

• Universidá d'Alcalá: de San Ildefonso (1499).
• Universidá de Salamanca: San Bartolomé o Colegio Viejo (1410), de Cuenca (1509), de Santiago'l Zebedeo (1519) y d'Uviéu (1521).
• Universidá de Valladolid: de Santa Cruz (1484).

Los Colexos Mayores orixinalmente taben destinaos a los estudiantes de méritu pero d'orixe modestu. Col tiempu estremar del so oxetivos iniciales a midida que les places qu'ufiertaben fueron monopolizadas polos fíos de la élite política española (aristocracia, nobleza y lletraos), fenómenu qu'algamó una rixidez total a partir de mediaos del sieglu XVII. Nun contestu de multiplicación de los títulos y escasez de cargos a desempeñar, estos postreros aseguráronse, por cooptación, l'accesu a los colexos de mayor prestíu, la meyor opción como trampolín p'aportar a brilloses carreres nes funciones más elevaes de los medios eclesiásticos o nos conseyos y audiencies.

Los Colexos Menores (o a cencielles Colexos) yeren onde se daba'l grau menor: bachiller; que daquella yá sirvía pa exercer un oficiu. Había colexos menores tantu nes universidaes mayores como nes menores. Fueron especialmente numberosos en Salamanca y en Alcalá.

 

• Modelu claustral o medieval: descentralizáu y otorgaba el mayor poder al claustru d'estudiantes y profesores. Exemplu: Salamanca o Valladolid.
• Modelu colexal o colexu-universidá: fundación particular por un preláu o un noble, del que dependíen tanto los sos oxetivos como les sos rentes. Funda un colexu col vistu bonu del Vaticanu, que va crecer hasta tresformase n'universidá. Teníen unes estructures ríxides y xerarquizaes, siendo presidíes pol rector y los escolinos. Exemplos: Sigüenza, Alcalá, Sevilla, Santiago de Compostela, Baeza, Osuna y Toledo.
• Modelu conventual o convento-universidad: Conventu que se convierte n'universidá gracies a la bulda papal. Depende d'una orde relixosa, que controla y apodera la institución universitaria, y noma al rector y a los profesores. Exemplu: benedictina (Irache), jerónimos (El Escorial), xesuites (Gandía), dominicos (Orihuela, Ávila, Almagro, Tortosa, Solsona, Pamplona).
• Modelu municipal o estudiu municipal: creaes a instancies de los conceyos, yeren calteníes y rexíes poles oligarquíes locales. Típicu de la Corona d'Aragón. Exemplos: Barcelona, Lérida, Valencia, Vich y Zaragoza.

Na península ibérica

Fundáronse 9 universidaes na península ibérica mientres el medievu (antes de 1475) ampliándose a 32 universidaes en redol a 1625. Correspondíen 18 universidaes a la Corona de Castiella, 12 a la Corona d'Aragón, y 2 al Reinu de Portugal.

Cronoloxía de la so fundación:

• Antes de 1475: Barcelona, Coimbra/Lisboa, Girona, Huesca, Lérida, Palencia, Perpiñán, Salamanca y Valladolid.
• Ente 1475 y 1600: Alcalá, Almagro, Ávila, Baeza, Burgo de Osma, El Escorial, Évora, Gandía, Universidá de Granada Granada, Irache, Oñate, Orihuela, Osuna, Santiago, Sevilla, Sigüenza, Tarragona, Toledo, Valencia, Vich y Zaragoza.
• Ente 1600 y 1700: Uviéu, Palma de Mallorca, Pamplona, Solsona y Tortosa.
• Ente 1700 y 1800: Cervera y La Laguna (Canaries).

La tabla que sigue recueye, n'orde cronolóxicu, les universidaes na península ibérica, arrexuntando primero les de la Corona de Castiella (CC), depués les de la Corona d'Aragón (CA) y a lo último, les del Reinu de Portugal (RP). (Puede ordenar per cualesquier campu clicando les fleches de la primer fila.)

N'América

Fundáronse 25 universidaes por toa América, a lo llargo de casi dos sieglos. Taben distribuyíes: 5 en Perú, 4 en Chile, 3 en Méxicu y Ecuador, 2 na República Dominicana, Bolivia y Colombia, y una universidá n'Arxentina, Guatemala, Cuba y Venezuela.

  Universidaes hispanoamericanes

Nᵘ	Denominación	Fundación	Ciudad	País actual	Observaciones
1	Real y Pontificia Universidá de Santu Tomás d'Aquino	1538	1823	Santu Domingu	República Dominicana	1518 créase un Estudiu xeneral. 1914 fúndase la Universidá Autónoma de Santu Domingu
2	Real y Pontificia Universidá de San Marcos	1551		Lima	Perú	1548 créase un Estudiu xeneral. institución heredera actual Universidá Nacional Mayor de San Marcos
3	Real y Pontificia Universidá de Méxicu	1551	1865	Méxicu	Méxicu	1910 fúndase la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu 1982 última reapertura Universidá Pontificia de Méxicu.
4	Real Universidá de La Plata	1552	1552	Sucre	Bolivia	Nun llegó a instalase.
5	Real y Pontificia Universidá de Santiago de la Paz y de Gorjón	1558	1767	Santu Domingu	República Dominicana
6	Pontificia Universidá de Santu Tomás d'Aquino	1580	1861	Bogotá	Colombia	1966 fúndase la Universidá Santu Tomás.
7	Universidá de San Fulgencio	1603	1786	Quitu	Ecuador	Fundir coles otres universidaes ecuatorianes, formando en 1786 la Universidá Central del Ecuador Real Universidá Pública Santu Tomás de Quitu.
8	Pontificia Universidá de San Ildefonso	1608		Lima	Perú	Foi escastada.
9	Universidá de Córdoba	1621		Córdoba	Arxentina	Actual Universidá Nacional de Córdoba.
10	Pontificia Universidá de Santu Tomás d'Aquino	1622	1747	Santiago de Chile	Chile	Foi escastada a mediaos del sieglu XVIII ante la creación de la Real Universidá de San Felipe.
11	Real y Pontificia Universidá de Mérida	1624	1767	Yucatán	Méxicu	1922 fúndase la Universidá Autónoma de Yucatán.
12	Pontificia Universidá de San Ignacio de Loyola	1621	1767	Cuzco	Perú
13	Universidá Pontificia Colexu Máximu de San Miguel.	1625		Santiago de Chile	Chile	Foi escastada.
14	Pontificia de San Francisco Javier	1621	1767	Bogotá	Colombia	Foi suspendida en 1767. Darréu en 1930 restablecer col nome de l'actual Pontificia Universidá Javeriana.
15	Real y Pontificia Universidá de San Gregorio Magno	1622	1767	Quitu	Ecuador	Fundir coles otres universidaes ecuatorianes, formando en 1786 la Universidá Central del Ecuador Real Universidá Pública Santu Tomás de Quitu.
16	Real y Pontificia Universidá de San Francisco Xavier	1624		Sucre	Bolivia	Actual Universidad San Francisco Xavier de Chuquisaca.
17	Real Universidá de San Carlos Borromeo	1676			Guatemala	Actual Universidá de San Carlos de Guatemala.
18	Universidá de San Cristóbal	1677		Huamanga	Perú	Foi escastada mientres la segunda metá del sieglu XIX. Reabierta en 1957 como Universidá Nacional de San Cristóbal de Huamanga.
19	Real y Pontificia Universidá de Santu Tomás d'Aquino	1681	1786	Quitu	Ecuador	Fundir coles otres universidaes ecuatorianes, formando en 1786 la Universidá Central del Ecuador Real Universidá Pública Santu Tomás de Quitu.
20	Real Universidá de San Antonio Abá	1692		Cuzco	Perú	Actual Universidá Nacional de San Antonio Abá del Cuzco.
21	Universidá de San Jerónimo	1721		L'Habana	Cuba	Actual Universidá de L'Habana.
22	Real Universidá de Santa Rosa	1721		Caraques	Venezuela	Actual Universidá Central de Venezuela.
23	Universidá Pencopolitana	1724	1767	Concepción	Chile
24	Real Universidá de San Felipe	1738	1839	Santiago de Chile	Chile	Actual Universidá de Chile
25	Universidá Central del Ecuador Real Universidá Pública Santu Tomás de Quitu	1786		Quitu	Ecuador	Creada de la fusión de los trés universidaes ecuatorianes. En 1826 renombrada como Universidá Central de Quitu.
26	Universidá de Guadalajara	1792		Guadalajara	Méxicu

N'Asia

  Universidaes hispanofilipinas

Nᵘ	Denominación	Fundación	Ciudad	País actual	Observaciones
1	Pontificia y Real Universidá de Santu Tomás	1645		Manila	Filipines	1611 créase'l Colexu de La nuesa Señora del Santísimu Rosario.
2	Universidá de San Carlos	1783		Cebú	Filipines	1595 créase'l Colexu de San Ildefonso. 1768 cierra pola espulsión de los xesuites.

Hubo un nutríu númberu de profesores españoles qu'impartieron docencia n'universidaes de toa Europa, dende la que la perceición d'España y los sos intelectuales foi ambivalente, bien emponderadora nunos casos y bien crítica n'otros, sobremanera a midida que díbense estendiendo los tópicos de la propaganda antiespañola que recibieron el nome de lleenda negra. Nuna citadísima espresión —respuesta al pidimientu de venir a España, y a la que s'atribuyeron toa clase de causes, dende rocees antixudíos hasta rocees antiinquisitoriales— Erasmu de Rotterdam, la cabeza del humanismu européu, llegó a dicir: nun me gusta España.

 

Destaquen Antonio de Nebrija (Grammatica 1492, Biblia Políglota Complutense 1502), [[Ambrosio de Morales]], [[Benito Arias Montano]] (bibliotecariu escurialense), [[Francisco Sánchez de las Brozas]] (el Brocense), [[Francisco Sánchez «l'Escépticu»]], [[Fernán Pérez de Oliva]], [[Juan de Valdés]] (Diálogu de la llingua 1535), [[Juan Huarte de San Juan]], [[Juan Martínez Guijarro]] (Xilizu), [[López de Hoyos]] (el maestru de Cervantes), [[Luis Vives]], [[Miguel Servet]], etc.

Neoaristotélica, formada por teólogos y xuristes bien influyentes na conformanza de les modernes ciencies sociales: la economía (arbitrismo), el derechu y la teoría política (al traviés del derechu internacional o derechu de xentes, la teoría del tiranicidio, el discutiniu de los xustos títulos y un destacadísima forma d'aldericar los problemes xurídicu-políticos de la Monarquía Hispánica: les xuntes de teólogos y xuristes - Xunta de Burgos de 1512, y Xunta de Valladolid de 1550). A ella suelen adscribir personalidaes como Francisco de Vitoria, Bartolomé de las Casas, Domingo de Soto, Francisco Suárez, Juan de Mariana, Luis de Molina, Martín de Azpilicueta, Melchor Cano, etc.

La normativa principal que determinó les carauterístiques de la educación universitaria mientres el Sieglu d'Oru español, y la posterior evolución de les universidaes, foi cronológicamente:

1559 Pragmática de Felipe II

La Pragmática de Felipe II de 22 de payares de 1559 torgaba a los estudiantes castellanos salir a les universidaes de fora del reinu (ampliáu en 1568 a los estudiantes de la Corona d'Aragón) que la so aplicación foi na práctica pocu rigorosa, y que la so motivación ye cuestionada pola historiografía.

1681

Escoyeta de Lleis de los Reinos de les Indies promulgaes por Felipe II, Felipe III, Felipe IV y Carlos II ente 1562 y 1678. De les Universidaes, y Estudios xenerales y particulares.

1771 Plan de Aranda

El Conde de Aranda, el 14 de setiembre de 1771, decretó un plan d'estudios pa regular la enseñanza na Universidá d'Alcalá; na práctica yera'l modelu universitariu xeneral. Constaba de Facultá d'Artes (gramática, retórica, llingua griega, llingua hebrea, llingua arábiga, matemátiques y filosofía), Facultá de Medicina, Facultá de Teoloxía y Facultá de Xurisprudencia.

1807 Plan Caballero

José Antonio Caballero en 1807 decretó'l Plan Xeneral de reforma universitaria, pol qu'intentó suprimir toes aquelles universidaes que, poles sos escases rentes, nun podíen sostener dignamente les sos enseñances: Almagro, Ávila, Baeza, Gandía, Irache, Oñate, Orihuela, Osma, Osuna, Sigüenza y Toledo. Amás, tamién intentó la uniformidá de los estudios universitarios.

1814 Informe Quintana

Mientres el gobiernu de les Cortes de Cádiz, Manuel José Quintana ellaboró en 1813 el llamáu Informe Quintana (Proyeutu de Decretu pal arreglu xeneral de la enseñanza pública), que'l 7 de marzu de 1814 foi declaráu llei mientres el Trieniu Lliberal. Les universidaes mayores van ser nueve na Península (Salamanca, Santiago, Burgos, Zaragoza, Barcelona, Valencia, Granada, Sevilla y Madrid) y una en Canaries; y les universidaes mayores d'Ultramar van establecer en Méxicu, S. Luis Potosí, Guadalajara, Mérida de Yucatán, Saltillo, Chihuahua, Guatemala, Manila, Havana, Lima, Llamargues, Caraques, Santiago y Santafé.

1824 Plan Calomarde

Francisco Tadeo Calomarde enllantó'l Plan lliterariu d'estudios y arreglu xeneral de les universidaes del Reinu de 14 d'ochobre de 1824. Modificaba de forma radical les enseñances universitaries que s'actualizaren mientres el trieniu lliberal y la curtia influencia napoleónica, suprimiendo bona parte de los estudios científicos en favor del Derechu y la Teoloxía. Les Universidaes d'Ávila, Osma, Sigüenza y Orihuela queden amenorgaes a Colexos, incorporaos los dos primeros a la de Valladolid, el de Sigüenza a la de Alcalá, y el de Orihuela a la de Valencia.

1836 Plan del Duque de Rivas

El Duque de Rivas, el 4 d'agostu de 1836, decretó un Plan xeneral d'Instrucción Pública pol que la "tercer enseñanza entiende: 1º Les facultaes de Xurisprudencia, Teoloxía, Medicina y ciruxía, Farmacia y Veterinaria. 2º. Les escueles especiales de Caminos y canales, Mines, Agricultura, Comerciu, Belles Artes, Artes y oficios, y les que'l Gobiernu xulgue conveniente establecer en delantre, según riquir les necesidaes públiques. 3º Estudios d'erudición: Antigüedaes o arqueoloxía, Numismática y Bibliografía".

1845 Plan Pidal

Pedro José Pidal y Carniado decretó'l 17 de setiembre de 1845 un nuevu Plan Xeneral d'estudios, pol que "les Universidaes d'España van quedar amenorgaes a diez nos puntos siguientes: Barcelona, Granada, Madrid, Uviéu, Salamanca, Santiago, Sevilla, Valencia, Valladolid y Zaragoza. Les de Canaries, Huesca y Toledo van convertir n'institutos de segunda enseñanza". Namái na Universidá de Madrid conferiráse'l grau de doctor y van faese los estudios necesarios pa llogralo.

1857 Llei Moyano

La Llei d'Instrucción Pública de 9 de setiembre de 1857, conocida como Llei Moyano por ser el so artífiz Claudio Moyano. Acutó la xestión de la enseñanza cimera y de les universidaes al Estáu; y na práctica pervivió más d'un sieglu, hasta la Llei Xeneral d'Educación de 1970.

• Colexu mayor
• Colexu menor
• Historia de la ciencia y la teunoloxía n'España
• Historia de la educación
• Historia de les universidaes d'investigación europees
• Sieglu d'Oru español
• Universidá medieval europea
• Rectores de la Universidá d'Alcalá (histórica)
• Universidaes d'España
• Universidaes más antigües
• Universidaes y colexos virreinales en Hispanoamérica

• España (Plan Calomarde). Plan lliterariu d'estudios y arreglu xeneral de les Universidaes del Reinu. Real Orde de 14 d'ochobre de 1824.
• Torres Amat F. Memories p'ayudar a formar un diccionariu críticu de los escritores catalanes. Barcelona: Imprenta J. Verdaguer; 1836.
• Ministeriu de la Gobernación d'España (Pedro José Pidal). Real decretu aprobando'l Plan Xeneral d'estudios. 17 de setiembre de 1845.
• Pérez Ponte L (coordinadores). De maestros y discípulos: Méxicu, sieglos XVI-XIX. Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu; 1998. ISBN 978-968-36-6772-4
• De la Fonte V. Historia de les universidaes, colexos y demás establecimentos d'enseñanza n'España (4 volumes). Sauer & Auvermann; 1884-9.
• Ajo González de Rapariegos CM. Historia de les universidaes hispániques. Orixe y desenvolvimientu dende la so apaición a los nuesos díes. Tomu V: periodu universitariu de los primeres Borbones. Madrid; Imprenta Tomás Sánchez; 1966.
• Ajo González de Rapariegos y Sainz de Zúñiga CM. Historia de les universidaes hispániques: Manuscritos y fontes inédites. Ed. La Normal; 1967.
• Ajo González de Rapariegos y Sainz de Zúñiga CM. Historia de les universidaes hispániques: oríxenes y desenvolvimientu dende la so apaición hasta los nuesos díes. Fontes impreses: V-Z, apéndiz y recapitulación, Volume 11. C.S.I.C.; 1979.
• Álvarez de Morales A. La Ilustración y la reforma de la universidá na España del sieglu XVIII (3ª edición). Madrid: Ed. Pegasu; 1985.
• Pérez Ponte L. Universidá de doctores: Méxicu, sieglu XVII. Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu; 2000.
• González González Y, Pérez Ponte L (coordinadores). Colexos y universidaes: del antiguu réxime al lliberalismu (volume I). Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu; 2001.
• González González Y, Pérez Ponte L (coordinadores). Colexos y universidaes: del antiguu réxime al lliberalismu (volume II). Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu; 2001.
• Torremocha Hernández M. Ciudaes universitaries y orde públicu na Edá Moderna. Cuadiernos d'Historia Moderna. 2004; Anexos III: 137-62. ISBN 84-95215-92-6
• González González Y, Pérez Ponte L (coordinadores). Permanencia y cambéu: universidaes hispániques 1551-2001 (volume 1). Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu; 2005.
• Pérez Ponte L, González González Y (coordinadores). Permanencia y cambéu: universidaes hispániques 1551-2001 (volume 2). Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu; 2006. ISBN 978-970-32-2727-3
• Rodríguez-San Pedro Bezares -Y, Polo Rodríguez JL (eds.). Universidaes hispániques: colexos y conventos universitarios na Edá Moderna (I). Salamanca: Ediciones Universidad Salamanca; 2008. ISBN 978-84-7800-247-4
• Edá&hl=es&sa=X&ei=GJkYT7nvG8i7hAex863PDA&ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&q=Universidaes%20hisp%C3%A1nicas%3A%20colexos%20y%20conventos%20universitarios%20en%20la%20Edá&f=false Rodríguez-San Pedro Bezares -Y, Polo Rodríguez JL (eds.). Universidaes hispániques: colexos y conventos universitarios na Edá Moderna (II). Salamanca: Ediciones Universidad Salamanca; 2009.