Gương sử Nam/Thiên thứ ba/Nói về kì thứ nhất

Lịch tây năm 1.000, đời vua Đại-hành nhà Lê, mới bắt đầu sai ngươi Ngô-tử-Yên đem 30.000 người mở một con đường đi bộ, từ huyện Chân-lộc, huyện Thạch-hà cho đến châu Địa-lái, tức là phủ Quảng-ninh.

Lịch tây năm 1.011, đời vua Lý Thái-tổ, có đánh nước Siêm-thành ở trại Bố-chính, mà đuổi đến núi Long-tị.

Lịch tây năm 1.035, là đời vua Lý Thái-tôn, Ngài tự ra làm tướng, vào đánh nước Siêm-thành, chém vua nó là ngươi Sạ-đẩu.

Lịch tây năm 1068, là đời vua Thánh-tôn nhà Lý, vào đánh nước Siêm-thành, bắt vua nó, tên là Chế-củng, mà bắt nó dâng cho ta ba châu, là châu Địa-lái, châu Ma-linh, châu Bố-chinh; rồi lại sai ông Lý-thường-Kiệt vào mà kinh-lí trong ba châu ấy; đổi châu Địa-lái làm châu Lâm-bình, châu Bố-chinh làm châu Bố-chính, châu Ma-linh làm châu Minh-linh.

Lịch tây năm 1306, đời vua Anh-tôn nhà Trần, mới gả bà Huyền-trân công-chúa cho vua nó tên là Chế-mân, mà nó xin nộp hai châu cho ta, mới đổi châu Ô, châu Lái làm ra châu Thuận, châu Hóa. Từ đó mới là đặt quan cai-trị.

Đến đời dốt nhà Trần, nó hay vào ăn-cướp tỉnh Thanh, tỉnh Nghệ; ba lần cướp đến thành Thăng-long.

​Xem lại trong kì thứ nhất ấy, đến khoảng trong 300 năm giời, mà chỉ lấy được năm châu, tức là tỉnh Quảng-bình, tỉnh Quảng-trị, tỉnh Thuận-huế. Xét ra công việc lúc ấy, hoặc là mở ra đường xá, hoặc là dẹp lấy binh uy, đến đời nhà Trần mới có đặt ra quan cai-trị.

Nhưng dẫu rằng có quan mặc lòng, mà không đem người ta vào mà ở lộn với người nó, thì phong tục ngôn ngữ, nó vuỗn theo loài nó, mà nó không chịu hòa với loài ta. Nên chi nó hôm nay thì phục, mà hôm mai thì phản ngay; nó vuỗn là nó, ta vuỗn là ta; chưa thể nào hợp nhau mà làm một giống vậy.