Eng-Lân

"Eng-kok" ū-sî sī chí England.

Eng-lân England
Liân-ha̍p Ông-kok ê kò͘-sêng-kok
kî-á hui-chiong
Chú-khoân kok-ka	Liân-ha̍p Ông-kok
Hoat-he̍k	Eng-lân kap Ui-le̍k-sū
Siú-hú kap siāng-tōa siâⁿ-chhī	Lûn-tun
sêng-jīn ê kok-ka gí-giân	Eng-gí
Chèng-hú	kun-chú li̍p-hiàn, Liân-ha̍p Ông-kok ti̍t-chiap thóng-tī
• kun-chú	Charles 3-sè
Liân-ha̍p Ông-kok Kok-hōe
• Sù-bîn-īⁿ	533
Bīn-chek
• Lóng-chóng	130,279 km2 (50,301 sq mi)
Jîn-kháu
• 2019 nî kó͘-kè	56,286,961
• Bi̍t-tō͘	432/km2 (1,118.9/sq mi)
GVA	2019 nî kó͘-kè
• Lóng-chóng	£1.9 bān-ek
• Pêng-kin	£33,800
Hoè-pè	Eng-pōng (£) (GBP)
Sî-khu	UTC (GMT)
• Joa̍h-thiⁿ (DST)	UTC+1 (BST)
Sî-kan keh-sek	dd/mm/yyyy yyyy-mm-dd (AD)
Khui-chhia hong-hiòng	chó
Tiān-oē khu-hō	+44
ISO 3166 tāi-hō	GB-ENG

Tī goân Eng-gí ho͘-im, England sī tha̍k chò /ˈɪŋɡlənd/. Kó͘ Eng-gí ê goân-thâu sī Englaland, ì-sù sī "Angle lâng ê thó͘-tē". Angle lâng sī Chá-kî Tiong-sè-kí seng-oa̍h tī Tōa Britain tē-hng ê German-hē pō͘-cho̍k.

England chit-ê miâ tī Ho̍h-ló-ōe bûn-su ia̍h kháu-gí, pau-koat hiān-chāi í-keng hàn tit ēng ê chāi lāi, ū Eng-kok (英國), Tāi-eng-kok (大英國), Âng-mn̂g-kok (紅毛國), Eng-kek-lân (英格蘭), Eng-lân téng khoán.

Eng-lân ê pak-pêng sī So͘-kat-lân; sai-pêng sī Ài-ní-lân Hái, Ui-le̍k-sū kap Tāi-se-iûⁿ; tī lâm-pêng sī Eng-lân Hái-tō; hiòng tang-pêng sī Pak-hái.

Tē-hêng ê hong-bīn, Eng-lân ê koân-tō͘ bô koân, chóng-sī tû-liáu óa tang-pō͘ ê só͘-chāi, tōa-hūn lóng m̄-sī te̍k-pia̍t pêⁿ-tháⁿ. Eng-lân ê thó͘-tē it-poaⁿ sī sè-lia̍p kē soaⁿ-lūn cho͘-sêng--ê. Pennine Soaⁿ-lūn, Cotswold Soaⁿ-lūn, kiam chi̍t kóa moor tē-hêng kap lâm-pō͘ ê pe̍h-thô͘ (chalk) tē-chit, sī Eng-lân hô-chhoan chú-iàu ê pun-chúi tē-hêng.

Só͘ chai-iáⁿ siāng chá tī Eng-lân tē-hng chhut-hiān ê hui hiān-tāi chéng jîn-lūi sī Homo antecessor, Eng-lân chāi-tē só͘ hoat-kiàn ê kut-thâu sio̍k tī 50 bān tang chêng. Tī Norfolk ê Happisburgh chng, koh ū hoat-kiàn tāi-iok 90 bān tang chêng chè-chō ê jîn-chō-bu̍t. Siōng-bô ū 9 pho sú-chêng jîn-kûn tùi Au-chiu lâm-pêng sóa ji̍p Eng-lân, kî-tiong siāng bóe kûn chêng 15,000 tang chêng to̍h seng-oa̍h tī kin-á-ji̍t ê Nottinghamshire, Norfolk kap Devon téng só͘-chāi. Tong-sî ê Pak Hái iáu koh sī pêⁿ-po͘ kap nâ-á-tē. Keng-kòe Ch. 4700 nî kàu Ch. 2000 nî kan ê Sin-chio̍h-khì sî-kî, Eng-lân ê jîn-kháu chiàu ko͘-sǹg chin-ka kàu 300,000 chó-iū. Tī Ch. 3000 nî ê sî, í-keng ū ēng chio̍h-thâu khí ê chhiûⁿ-á hun-keh thó͘-tē.

Lô-má-lâng tī Ch. 55 nî ê sî thâu chi̍t pái chhim-ji̍p Eng-lân. Tong-sî Eng-lân pō͘-cho̍k ê chi̍t ūi siú-léng sī Cassivellaunus. Caesar niá kun-tūi hiòng Britain chìn-peng, tāi-seng tī Deal hū-kīn chiūⁿ-hōaⁿ, keng-kòe chē pái chiàn-tò͘ liáu-āu thè-kun. Chóng-sī chit chūn Britain lâm-pō͘ chi̍t kóa pō͘-cho̍k mā khai-sí Lô-má-hòa. Kàu Claudius chò Lô-má hông-tè ê sî, chiong-kun Aulus Plautius tī Āu 43 nî niá tāi-iok 2 bān lâng ê kun-tūi kòe Eng-lân. Ùi Medway Khe Chiàn-tò͘, Caratacus chhōa-thâu ê chāi-tē kun-tūi hō͘ Lô-má phah-pāi. Liáu-āu Claudius niá peng lâi kàu Eng-lân hiòng chāi-tē siâⁿ-chhī Camulodunum chò siāng bóe ê kong-kek. Chit kái ê chiàn-sū, hō͘ Lô-má khai-sí liáu tùi Eng-lân ê cheng-ho̍k. Āu 47 nî, Boudicca niá-chhōa ê Iceni pō͘-cho̍k hiòng Lô-má ê thóng-tī hoat-tōng hoán-khòng, chhim-ji̍p liáu pau-koat Tè-kok tē-hng siú-hú Colchester chāi-lāi ê só͘-chāi. Kàu-bé Boudicca tī Watling Tōa-ke Chiàn-tò͘ chiàn su Lô-má chiong-kun Suetonius Paulinus ê kun-tūi. Tī Lô-má sî-kî, Eng-lân ê káng-kháu, kim-sio̍k kap cho͘-sòe ū pang-chō͘ Lô-má siong-gia̍p ê chok-iōng. Āu--lâi chia mā piàn chò sī Au-chiu ê lông-sán-tē.

430 nî ê sî, chi̍t kóa sió ông-kok só͘ cho͘-sêng ê liân-bêng thâu-lâng Vortigern, chhōe Saxon lâng chò iông-peng lâi tùi-khòng So͘-kat-lâng ê Pict lâng kap chi̍t kóa Ài-ní-lân sè-le̍k. Pict lâng hòng-khì chhim-ji̍p liáu-āu, Saxon iông-peng siu bô só͘-hùi, soah tùi Tang Anglia tē-hng khai-sí hoán-loān, in hiòng Thames Valley tē-hng hoat-tián, koh ín--lâi lēng-gōa ê German pō͘-cho̍k, pau-koat Angle lâng, Saxon lâng, Frisia lâng, kap Jute lâng. Chia-ê pō͘-cho̍k tāi-seng sī tī Thames Kang, Trent Kang kap Humber Kang iân-sòaⁿ hoat-tián. In tī 6 sè-kí ê sî hō͘ le̍k-sú-ka chheng chò Anglo-Saxon lâng. Kàu 540 nî-tāi, tùi Ai-ki̍p hiòng kui-ê Lô-má-hòa sè-kài thoân chhut--lâi chi̍t kái un-e̍k, ū-ê gián-kiù kè-sǹg tong-sî 3, 4 pah-bān jîn-khái kiám kah chhun 1 pah-bān chó-iū. Un-e̍k tùi chāi-tē ê jîn-kûn phò-hoāi pí Anglo-Saxon lâng koh khah giâm-tiōng, sī Anglo-Saxon thang kè-sio̍k hiòng sai-pêng khok-tiong ê goân-in chi it. Saxon ê chi̍t ūi thâu-lâng Ceawlin pa̍t tī 577 nî ê sî hoat-tián khì kàu Cirencester, Gloucester, kap Bath; i-ê sè-le̍k āu-bóe koh hiòng Eng-lân tiong-ng thàng kòe, pek cháu chāi-tē ê kok-ông. Tang-tiong ia̍h ū-ê chāi-tē jîn-kûn sóa hiòng Hoat-lân-se sai-pak-pêng ê Armorica, sán-seng chi̍t kûn kiò Breton lâng ê cho̍k-hē.

9 sè-kí chhe, Eng-lân ū Wessex, Mercia kap Northumbria 3 ê chú-iàu ông-kok, lēng-gōa koh ū Tang Anglia, Kent, Sussex kap Essex 4-ê khah sió ê ông-kok. Chá-chêng, tī 790 nî ê sî-chūn, ū chi̍t tīn Norse lâng tùi Dorset hái-hōaⁿ chhim-ji̍p Eng-lân. Sòa--lo̍h-lâi kúi tang, in chìn chi̍t pō͘ kong-kek chē-ê só͘-chāi. Liáu-āu koh lâi Tan-be̍h-lâng, in chú-iàu kong Kent kap Tang Anglia. Ùi Kent ê Sandwich hū-kīn, hoat-seng liáu Eng-lân siāng chá ê chi̍t pái hái-chiàn. 866 nî, Tan-be̍h-lâng chiàm-niá liáu York. Liáu-āu koh hiòng Nottingham chhim-lio̍k, kàu-bóe Northumberland kap Tang Anglia lóng siū in khòng-chè. Kàu 870 nî ê sî, Tan-be̍h-lâng chìn tī Reading an-iâⁿ, chún-pī hiòng Wessex Ông-kok hoat-peng.

Eng-lân ê Alfred Tāi-ông to̍h sī tī chit chūn tek-sè. Keng-kòe chē pái chiàn-su liáu-āu, i ēng chîⁿ siu-bé Tan-be̍h kun-tūi, hō͘ hia Tan-be̍h-lâng thè tńg Lûn-tun, chit-ê sî-kî Alfred sǹg sī Tan-be̍h sè-le̍k ê phoan-chú. Liáu-āu Alfred koh tī Chippenham chiàn-pāi, liû-bông kòe Somerset tē-hng. I ùi Athelney khí siat chi̍t chō iàu-sài. 878 nî ê chhun-thiⁿ, Alfred Tāi-ông niá Somerset, Wiltshire, kap pō͘-hūn Hampshire ê kun-tūi khì kàu chi̍t-ê hō chò “Egbert ê Chio̍h-thâu” (Egbert’s Stone) ê só͘-chāi. Tī Wiltshire ê Edington i kap Tan-be̍h thâu-lâng Guthrum ê kun-tūi khí Edington Chiàn-tò͘, lo̍h-bé phah iâⁿ. Liáu-āu Guthrum chiap-siū kiat-kó jî-chhiá kap chē-ê chí-hui-koaⁿ siū-sé ji̍p Ki-tok-kàu.

Tan-be̍h-lâng, mā hō chò Viking lâng, tī 10 sè-kí bóe oa-ná koh tī Eng-lân oa̍h-tāng. Eng-lân ê kun-chú Ethelred chū Maldon Chiàn-tò͘ chiàn-pāi liáu-āu to̍h chē pái hiòng Tan-be̍h-lâng ê sè-le̍k la̍p sòe-kim. Tan-be̍h-ông Swein Forkbeard koh tī 1013 nî kap hāu-seⁿ Canute chhōa chûn-tūi kòe Eng-lân, chiàⁿ iâⁿ Ethelred ê sè-le̍k. Canute tī 1016 nî tit tio̍h ông-ūi; chiūⁿ-ūi liáu-āu to̍h khai-sí thâi Eng-lân hôa-cho̍k. I mā choán sìn Ki-tok-kàu, koh chham goân-té Ethelred ê bó͘ Emma kiat-hun. Canute tī Eng-lân kiàn-li̍p tiat-sū, koh chū-chheng sī So͘-kat-lân, Ài-ní-lân kiam Ui-le̍k-sū ê kun-chú. I hi-chūn oa-ná sī Tan-be̍h kiam Nô͘-ui ê ông. 1035 nî Canute kòe-sin, keng-kòe in kiáⁿ Harold Harefoot kap Harthacanute ê té-chām thóng-tī, āu--lâi khoân-le̍k thoân kàu Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ Edward khì. 1043 nî siū ka-bián liáu-āu, Edward to̍h siat chi̍t kóa lī-ek Normandy sè-le̍k ê chèng-chhek, chhan-chhiūⁿ pun Lûn-tun ê bé-thâu hō͘ Rouen ê seng-lí-lâng.