Ermenistan: Güney Kafkasya'da bir ülke

Ermenistan (Ermenice: Հայաստան, romanize: Hayastan, Ermenice telaffuz: [hɑjɑsˈtɑn]) veya resmî ismiyle Ermenistan Cumhuriyeti (Ermenice: Հայաստանի Հանրապետություն, romanize: Hayastani Hanrapetut‘yun, Ermenice telaffuz: [hɑjɑsˈtɑni hɑnɾɑpetuˈtʰjun]), Avrasya'nın Güney Kafkasya bölgesinde bulunan, denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Batı Asya'daki Ermeni Yaylaları üzerinde yer alan ülke, batısında Türkiye, kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan ve Rus barış gücünün yer aldığı Laçın Koridoru, güneyinde ise İran ve Azerbaycan'ın bir parçası olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile sınır komşusudur.

Ermenistan Հայաստանի Հանրապետություն Hayastani Hanrapetut’yun Ermenistan Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Slogan Մեկ Ազգ, Մեկ Մշակույթ Mek Azg, Mek Mşakuyt "Tek Millet, Tek Kültür"
Millî marş Մեր Հայրենիք (Ermenice) Mer Hayrenik   (transkripsiyon) "Anavatanımız"
Başkent ve en büyük şehir	Erivan 40°11′K 44°31′D / 40.183°K 44.517°D / 40.183; 44.517
Resmî dil(ler)	Ermenice
Etnik gruplar (2022)	%98,1 Ermeni %1,1 Yezîdî %0,5 Rus %0,3 Diğer
Resmî din	Hristiyanlık (Ermeni Apostolik Kilisesi)
Demonim	Ermeni
Hükûmet	Üniter Parlamenter Cumhuriyet
• Devlet Başkanı Vahagn Haçaturyan • Başbakan Nikol Paşinyan • Ulusal Meclis Başkanı Alen Simonyan
Yasama organı	Ulusal Meclis
Kuruluş
• Orontid Hanedanı MÖ 6. yüzyıl • Ermenistan Krallığı MÖ 321-428 • Artaksiad Hanedanı 190 • Arşak Hanedanı 52-428 • Bagratuni Krallığı 885-1045 • Kilikya Krallığı 1198-1375 • Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918 • Kızıl Ordu'nun Ermenistan'ı işgâli 29 Kasım 1920 • Yeniden bağımsızlık 23 Eylül 1991 • BDT'ye katılım 21 Aralık 1991 • BM'ye katılım 2 Mart 1992 • Günümüz anayasası 5 Temmuz 1995
Yüzölçümü
• Toplam	29.743 km2 (141.)
• Su (%)	4,71
Nüfus
• 2022 tahminî	3,000,756 (138.)
• Yoğunluk	101,5/km2 (99.)
GSYİH (SAGP)	2022 tahminî
• Toplam	49,7 milyar $ (120.)
• Kişi başına	16.798$ (90.)
GSYİH (nominal)	2022 tahminî
• Toplam	17,6 milyar $ (129.)
• Kişi başına	5.972$ (99.)
Gini (2019)	▼ 29.9 düşük
İGE (2021)	0.759 yüksek · 85.
Para birimi	Ermeni dramı (դր., AMD)
Zaman dilimi	UTC+4 (UTC)
• Yaz (YSU)	UTC+5 (DST)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	374
İnternet alan adı	.am

Ermenistan üniter, çok partili, demokratik bir ulus devlettir. Urartu MÖ 860 yılında kurulmuş ve MÖ 6. yüzyılda yerini Ermenistan Satraplığı almıştır. Ermenistan Krallığı MÖ 50. yüzyılda Büyük Dikran hükümdarlığı altında yüksekliğine ulaştı. Sonra da, Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden dünyadaki ilk devlet oldu. Hristiyanlığın devletin resmî dini olarak kabul edilme tarihi 301'dir. Eski Ermeni krallığı, 5. yüzyılın başlarında Bizans ve Sasani İmparatorlukları arasında bölündü. 9. yüzyılda Pakratuni Hanedanlığı döneminde Ermeni Bagratuni Krallığı restore edildi. Bizanslılara karşı yapılan savaşlar nedeniyle gerileyen krallık 1045 yılında düştü ve Ermenistan kısa süre sonra Selçuklu'nun bir parçası oldu. 11 ve 14. yüzyıllar arasında Akdeniz kıyısında bir beylik ve sonrasında da krallık olan Kilikya Ermeni Krallığı kuruldu.

16 ve 19. yüzyıllar arasında Ermenistan, defalarca Osmanlı ve Pers imparatorluklarının egemenliğine girdi. 19. yüzyılda Ermenistan Rus İmparatorluğu tarafından işgal edilirken geri kalan bölgeler Osmanlı egemenliği altında kalmıştır. 1 Haziran 1915 tarihinde Osmanlı hükûmeti tarafından Takvim-i Vekâyi'de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehcir Kanunu ile yaklaşık 422.758 Ermeni zorunlu göçe tabi tutuldu. 1918'de, Rus Devrimi'nin ardından, Rus olmayan tüm ülkeler bağımsızlıklarını ilan ettiler ve bunun sonucunda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. 1920'de devlet, Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve 1922'de Sovyetler Birliği'nin kurucu üyesi oldu. 1936'da Transkafkasya devleti dağıldı ve Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de dahil olmak üzere ortaya çıkan bu devletler Sovyetler Birliği cumhuriyetlerine dönüştü. Modern Ermenistan Cumhuriyeti, 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası bağımsız oldu.

Ermenistan, gelişmekte olan bir ülkedir ve 2021 İnsani Gelişme Endeksi'nde 85. sırada yer almaktadır. Başkenti ve en büyük şehri Erivan'dır; Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan ülkenin diğer önemli şehirlerindendir. Ekonomisi büyük oranda endüstri ve madenciliğe dayanmaktadır. Ermenistan coğrafi olarak Güney Kafkasya'da yer alırken, genellikle jeopolitik bakımdan Avrupa devleti olarak kabul edilir. Ermenistan jeopolitik olarak Avrupa ile pek çok açıdan uyum sağladığından Avrupa Konseyi, Doğu Ortaklığı, Eurocontrol ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası dahil olmak üzere çok sayıda Avrupa kuruluşun; Asya Kalkınma Bankası, Toplu Güvenlik Anlaşması Örgütü, Avrasya Birliği, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrasya Kalkınma Bankası dahil olmak üzere Avrasya'daki belirli bölgesel grupların üyesidir. Ermenistan ayrıca dünyanın en eski ulusal kilisesi olan Ermeni Apostolik Kilisesi'ni ülkenin birincil dinî kurumu olarak kabul etmektedir. Resmî dili Ermenice olan devletin kullandığı alfabe MS 405 yılında Mesrop Maştots tarafından yaratılmıştır. Ülke 1991 yılından beri Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesini fiilen işgal etmekte ve de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin varlığını desteklemekteyken 2020 yılındaki II. Dağlık Karabağ Savaşı ve 2023 Dağlık Karabağ çatışmaları sonrası bölgenin hakimiyeti Azerbaycan'a geçmiştir.

Ermenistan'ın günümüzdeki Ermenice ismi Hayastan (Ermenice: Հայաստան), Ermenilerin ülkeleri için eskiden kullanmış oldukları Հայք (Hayk’) kelimesine Farsça ülke anlamına gelen -stan ekinin eklenmesi ile oluşturulmuştur. Ancak Hayastan isminin kökeni çok daha eski tarihlere dayanmaktadır ve ilk olarak Agathangelos, Bizantionlu Faustus, Gazar Parpetsi, Koryun ve Sebeos'un eserlerinde bu isim geçmiştir.

Ad, Ermeni patrik ve MS 5. yüzyıl yazarı Horenli Musa'ya göre Babil kralını yenen ve Ararat bölgesinde kendi milletini kuran Nuh'un büyük torunu Hayk'tan (Ermenice: Հայկ) türetilmiştir. İsmin daha ilerideki kökeni belirsizdir. Ayrıca, Hay adının Ermeni Yaylası'nda hüküm sürmüş iki krallıktan oluşan konfederasyon devleti Hayasa-Azzi'den (MÖ 1600–1200) geldiği ileri sürülmektedir.

Bir coğrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya (         ) adına en erken Ahameniş İmparatoru I. Darius'un yaklaşık MÖ 510 tarihli Eski Farsça yazılmış Behistun Anıtı'nda rastlanır. Antik Yunan terimleri Ἀρμενία (Armenía) ve Ἀρμένιοι (Arménioi, "Ermeniler") ilk kez Miletli Hekataios (MÖ 550 - MÖ 476) tarafından anılmıştır. Bazı Pers seferlerinde görev yapan bir Rum general olan Ksenophon, MÖ 401 yıllarında Ermeni köy yaşamının ve misafirperverliğinin birçok yönünü anlatmıştır.

Bazı bilim adamları, Armenia adını Erken Tunç Çağı eyaleti Armani (Armanum, Armi) veya Geç Bronz Çağı eyaleti Arme (Şupria) ile ilişkilendirmişlerdir. Bahsi geçen krallıklarda hangi dillerin konuşulduğu bilinmediği için bu bağlantılar kesin olarak kanıtlanamamıştır.

Hem Horenli Musa hem de İstanbullu Ermeni tarihçi Mikayel Çamçiyan'e göre Armenia ismi, Hayk'ın soyundan gelen Aram'ın adından gelmektedir.

Türkçe metinlerde eskiden Ermeniyye veya Ermen diyarı olarak bahsedilmiş bölge için bu adın ilk kullanımı 17. yüzyılda gözlemlenmiştir. Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde de bu isim adı altında ele alınmıştır.

Antik çağ

 

Ermenistan, Ağrı dağlarını çevreleyen yaylalarda yer almaktadır. Ermenistan'ın kadim bir medeniyet olduğuna dair Tunç Çağı'na ve daha öncesinde, yaklaşık MÖ 4000'e kadar dayanan kanıtlar bulunmaktadır. Areni-1 mağara kompleksinde 2010 ve 2011 yıllarında yapılan arkeolojik araştırmalar, dünyanın bilinen en eski deri ayakkabısı, eteği ve şarap üretim tesisinin keşfedilmesiyle sonuçlandı.

Efsanelere göre Ermenistan'ın kurucusu Hayk'ın hikâyesine göre, MÖ 2107 dolaylarında Hayk, Babil'in Savaş Tanrısı Belus'a karşı Engil nehri kıyısındaki Çavuştepe'de ilk Ermeni devletini kurmak için savaşmıştır. Tarihsel olarak bu olay, Akad'ın MÖ 2115'te Sümer Guti Hanedanı tarafından yok edilmesiyle aynı zamana denk gelir. Bu, Hayk'ın efsanede anlatıldığı gibi "300'den fazla aile üyesi" ile birlikte ayrıldığı bir zaman ve ayrıca MÖ 2154'te Akad İmparatorluğu'nun düşüşü nedeniyle bir Mezopotamya Karanlık Çağı yaşanırken bu, efsanedeki Mezopotamya'yı terk etmesine neden olan olaylara zemin oluşturmuş olabilir.

 

Büyük Ermenistan bölgesinde Trialeti-Vanadzor kültürü, Hayasa-Azzi ve Mitanni (tarihî Ermenistan topraklarının güneybatısında yer alır) dahil olmak üzere birçok Tunç Çağı kültürü ve devleti gelişti ve bunların hepsinin Hint-Avrupalı nüfusa sahip olduğuna inanılıyor. Nairi konfederasyonu ve halefi Urartu, Ermeni Yaylaları üzerinde art arda egemenliklerini kurdular. Adı geçen ulusların ve konfederasyonların her biri Ermeni etnogenezine katıldı. Erivan'da bulunan büyük bir çivi yazılı taş yazıt, Ermenistan'ın modern başkentinin MÖ 782 yazında Kral I. Argişti tarafından kurulduğunu ortaya koydu. Erivan, dünyada sürekli yerleşimin olduğu en eski şehirlerinden biridir.

MÖ 6. yüzyılın sonlarında, komşu halklar tarafından Ermenistan olarak adlandırılan ilk coğrafi varlık, Ahameniş İmparatorluğu'nun topraklarının bir parçası olarak Orontid Hanedanlığı altında kuruldu. Krallık, MÖ 190 yılında Kral I. Artaksias yönetiminde Seleukos İmparatorluğu'nun etki alanından tamamen bağımsız hâle geldi ve Artaksiad Hanedanı yönetimi altına girmeye başladı. Ermenistan, MÖ 95 ile MÖ 66 arasında Büyük Tigran döneminde altın çağına ulaştı ve Roma Cumhuriyeti'nin doğusunda zamanının en güçlü krallığı haline geldi. Sonraki yüzyıllarda Ermenistan, Part İmparatorluğu'na bağlı Arşak Hanedanı'nın kurucusu I. Tiridates döneminde Ahameniş İmparatorluğu'nun etki alanı içine girmişti. Tarihi boyunca Ermenistan Krallığı, hem bağımsızlık dönemlerini hem de çağdaş imparatorluklara bağlı olarak özerklik dönemlerini yaşadı. İki kıta arasındaki stratejik konumu, bölgenin tarih boyunca Asur (Asurbanipal yönetiminde, MÖ 669-627 civarında, Asur'un sınırları Ermenistan ve Kafkas Dağları'na kadar uzanıyordu.), Medler, Ahameniş İmparatorluğu, Yunanlılar, Partlar, Romalılar, Sasani İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu, Araplar, Selçuklular, Moğollar, Osmanlı İmparatorluğu, Safevîler, Afşar ve İran'ın Kaçar hanedanları ile Ruslar tarafından işgal edilmesine sebep oldu.

Antik Ermenistan'da din, tarihsel olarak İran'da Zerdüştlük inancının ortaya çıkmasına yol açan bir dizi inançla ilişkiliydi. İnançlar özellikle Mitra'ya tapınmaya odaklanılıyor ve ayrıca Aramazd, Vahagn, Anahit ve Astğik gibi bir tanrılar panteonunu da içeriyordu. 12 aydan oluşan güneş esaslı Ermeni takvimi kullanılıyordu.

Hristiyanlık ülkede MS 40 gibi erken bir tarihte yayılmaya başladı. Ermenistanlı III. Tiridates (238-314) 301'de Hristiyanlık inancını devletin resmî dini yaparak Ermenistan'ı tarihte Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden ilk devlet yaptı. Bu, Roma İmparatorluğu'nun Galerius yönetiminde Hristiyanlığa resmî olarak bir hoşgörü tanımaya başlamasından on yıl önce ve Büyük Konstantin'in vaftiz edilmesinden 36 yıl önce gerçekleşti.

428'de Ermenistan Krallığı'nın düşüşünden sonra, Ermenistan'ın çoğu bir marzpanat olarak Sasani İmparatorluğu'na dahil edildi. 451 yılındaki Avayr Savaşı'ndan sonra Hristiyan Ermeniler dinlerini devam ettirdiler ve Ermenistan özerklik kazandı.

 

Ortaçağ

 

Sasani döneminden (428-636) sonra Ermenistan, daha önce Bizans İmparatorluğu tarafından alınan Ermeni topraklarını yeniden birleştirerek Emevi Halifeliği altında özerk bir prenslik olan Arminiya olarak varlığını sürdürdü. Ermenistan Prensi tarafından yönetilen prenslik, Halife ve Bizans İmparatoru tarafından tanındı. Araplar tarafından oluşturulan, Gürcistan ve Albanya'nın bazı kısımlarını da içeren ve merkezi Ermeni şehri Divin olan Arminiya idari bölümünün/emirliğinin bir parçasıydı. Arminiya, Ermenistan Kralı I. Aşot altında zayıflamış Abbasi Halifeliğinden bağımsızlığını yeniden kazandığı 884 yılına kadar sürdü.

Yeniden ortaya çıkan Ermeni krallığı, Bagratuni Hanedanı tarafından yönetildi ve 1045 yılına kadar sürdü. Zamanla, Bagratuni Ermenistan'ının çeşitli bölgeleri bağımsız krallıklar ve beylikler olarak ayrıldı. Bunlar arasında güneyde Artsruni hanedanlığı tarafından yönetilen Vaspurakan, doğuda Sünik Krallığı veya günümüz Dağlık Karabağ topraklarındaki Artsah Krallığı bulunmaktadır. Bu krallıklar bağımsız olsalar da Bagratuni krallarının üstünlüğünü tanımaktaydılar.

 

1045 yılında Bizans İmparatorluğu Bagratuni Ermenistanı'nı topraklarına kattı. Kısa süre sonra diğer Ermeni devletleri de Bizans kontrolüne girdi. Ermeni toprakları üzerindeki kısa süreli Bizans yönetimi, 1071'de Selçuklu'nun Bizanslıları mağlup edip Malazgirt Savaşı'nda Ermenistan'ı ele geçirmesiyle sona erdi. Akrabası olan Ani Kralı II. Gagik'i öldürenlerin elinde ölümden veya köle olmaktan kaçmak için I. Ruben, bazı hemşerileriyle birlikte Toros Dağları'nın vadilerine ve ardından Kilikya'da yer alan Tarsus'a gitti. Sarayın Bizans valisi onlara, Prens Ruben'in soyundan gelen Ermenistan Kralı I. Levon yönetiminde 6 Ocak 1198'de Kilikya Ermeni Krallığı'nın kurulduğu yerde sığınmalarını sağladı.

Kilikya, Avrupalı Haçlıların güçlü bir müttefikiydi ve kendisini Doğu'da Hristiyan âleminin kalesi olarak görüyordu. Kilikya'nın Ermeni tarihi ve devleti açısından önemi, Ermeni halkının ruhani lideri olan Ermeni Apostolik Kilisesi Gatoliğosluğu'nun bölgeye taşınmasıyla da kanıtlanmıştır.

Selçuklu İmparatorluğu kısa sürede çökmeye başladı. 12. yüzyılın başlarında, Zakaryan ailesinin Ermeni prensleri Selçuklu Türklerini mağlup ederek Kuzey ve Doğu Ermenistan'da, Gürcistan Krallığı'nın himayesinde devam eden Zakaryan Ermenistanı olarak bilinen yarı bağımsız bir prenslik kurdu. Orbelyan Hanedanı, ülkenin çeşitli yerlerinde, özellikle Sünik ve Vayots Dzor'da kontrolü Zakaryanlarla paylaşırken Artsah ve Utik'i Hasan Celalyan Hanedanı kontrol ediyordu.

Erken Modern dönem

 

1230'larda Moğol İmparatorluğu, Zakaryan Ermenistanı'nı ve ardından Ermenistan'ın geri kalanını ele geçirdi. Moğol istilalarını kısa süre sonra, 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar devam eden Karakoyunlu, Timur hanedanı ve Akkoyunlu gibi diğer Orta Asya kabilelerinin istilaları izledi. Ardı arkası kesilmeyen her biri ülkeyi yıkıma uğratan istilaların ardından Ermenistan zamanla zayıfladı.

16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve İran'ın Safevi Hanedanı Ermenistan'ı böldü. 16. yüzyılın başlarından itibaren hem Batı Ermenistan hem de Doğu Ermenistan Safevi İmparatorluğu'nun eline geçti. Batı Asya'da yüz yıl sürecek olan Türk-İran jeopolitik rekabeti nedeniyle, Osmanlı-İran Savaşları sırasında bölgenin önemli bölümleri için iki rakip imparatorluk arasında sık sık savaşlar gerçekleşti. Batı Ermenistan Kasr-ı Şirin Antlaşması ile Osmanlı egemenliğinde kalırken Doğu Ermenistan sırasıyla Safevi, Afşar ve Kaçar hanedanları tarafından yönetildi.

1604'ten itibaren Safevî Hükümdarı I. Abbas, kuzeybatı sınırını herhangi bir Osmanlı gücüne karşı korumak için bölgede "yakıp yıkma taktiği" uyguladı. Bu, Ermeni kitlelerini anavatanlarının dışına zorla yerleştirmeyi içeren bir politikaydı.

Sırasıyla Rus-İran Savaşı (1804-13) ve Rus-İran Savaşı'nın (1826-28) ardından 1813 Gülistan Antlaşması ve 1828 Türkmençay Antlaşması ile Kaçar Hanedanı, Revan ve Karabağ hanlıklarından oluşan Doğu Ermenistan'ı geri dönülmez bir şekilde Rus İmparatorluğu'na vermek zorunda kaldı. Bu döneme Rusya Ermenistanı adı verilir.

 

Batı Ermenistan hâlâ Osmanlı yönetimi altında kalırken Ermenilere kendi anklavları içinde çeşitli özerklikler verildi ve Türkler de dahil imparatorluktaki diğer gruplar ile uyum içinde yaşadılar. Ancak katı bir Müslüman toplum yapısı altındaki Hristiyanlar olarak Ermeniler yaygın bir ayrımcılığa maruz kaldılar. Osmanlı İmparatorluğu içinde daha fazla hak için isyan etmelerine karşılık olarak Sultan II. Abdülhamid, 1894 ile 1896 yılları arasında Ermenilere karşı devlet destekli katliamlar düzenledi ve tahmini olarak 80.000 ila 300.000 kişinin ölümüne neden oldu. Hamidiye Katliamları olarak geçen katliamlar sonrası Abdülhamid, Batı tarafından "Kızıl Sultan" ve "Kanlı Sultan" isimleri ile anılmaya başladı.

1890'larda, yaygın olarak Taşnaktsutyun olarak bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu, imparatorlukta reformu savunan çeşitli küçük grupları birleştirmek ve "imparatorluğun Ermeni nüfuslu bölgelerini katliamlardan korumak" amacıyla Osmanlı İmparatorluğu'na karşı faaliyete geçti. Taşnaktsutyun üyeleri ayrıca Ermeni sivilleri silahlı direniş yoluyla savunan Ermeni fedai grupları kurdu. Ayrıca Taşnaklar, "özgür, bağımsız ve birleşik" bir Ermenistan yaratma gibi daha geniş bir hedef için de faaliyetlerini yürütseler de bazen bağımsızlık yerine özerkliği savunmak gibi daha gerçekçi bir yaklaşım lehine bu hedefi bir kenara bırakıyorlardı.

Osmanlı İmparatorluğu çöküş dönemimde 1908'de Jön Türk Devrimi Sultan Abdülhamid hükûmetini devirdi. Nisan 1909'da Osmanlı İmparatorluğu'nun Adana Vilayeti'nde 20.000-30.000 kadar Ermeni'nin ölümüyle sonuçlanan Adana Katliamı meydana geldi. İmparatorlukta yaşayan Ermeniler, İttihat ve Terakki'nin ikinci sınıf statülerini değiştirmesini umuyorlardı. Yeniköy Antlaşması (1914) ile Ermeni meseleleri üzerine bir genel müfettiş atanarak çözümler sunuldu.

Birinci Dünya savaşı ve Ermeni Kırımı

 

Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesi, Kafkasya ve İran cephelerinde Osmanlı İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu arasında çatışmaya yol açtı. İstanbul'daki yeni hükûmet, Rus İmparatorluk Ordusu'nda bir grup Ermeni gönüllü olması sebebiyle Ermenilere güvensizlik ve şüpheyle bakıyordu. 24 Nisan 1915'te Ermeni aydınları Osmanlı yetkilileri tarafından tutuklandı ve Tehcir Kanunu (29 Mayıs 1915) ile Anadolu'da yaşayan Ermenilerin büyük bir bölümü yaşadıkları şehirlerden başka yerlere sürüldü. Tehcir ve katliamlar ile Osmanlı hükûmeti tarafından Ermenilere karşı etnik temizlik gerçekleştirildi.

Kırım iki aşamada uygulandı: sağlam erkek nüfusun katliamlar yoluyla toptan öldürülmesi ve askere alınanların zorunlu çalışmaya tabi tutulması; ardından kadınların, çocukların, yaşlıların ve sakatların Suriye Çölü'ne doğru ölüm yürüyü ile sürülmesi. Askerî refakatçiler tarafından sürülen sürgünler, yiyecek ve sudan mahrum bırakıldı ve periyodik olarak soygun, tecavüz ve katliam olaylarına maruz kaldı. Bölgede Osmanlı İmparatorluğu'nun faaliyetlerine isyan eden gösteren yerel Ermeni direniş örgütleri bulunuyordu. 1915-1917 olayları, Ermeniler ve Batılı tarihçilerin büyük çoğunluğu tarafından devlet destekli toplu katliamlar veya soykırım olarak kabul edilmektedir.

Türk makamları soykırım teriminin, Osmanlı yönetiminin son yıllarında gerçekleşen kitlesel katliamlarını tanımlamak için doğru bir terim olmadığını iddia ederek, bu terimi kullanmaktan kaçınmakta ve soykırım iddialarını reddetmektedir. Ermeni Kırımı, modern dönemde gerçekleşen ilk soykırımlardan biri olarak kabul edilmektedir. Arnold J. Toynbee tarafından yapılan araştırmaya göre, 1915'ten 1916'ya kadar olan tehcir sırasında tahminen 600.000 Ermeni öldü. Ancak bu rakam, kırımın yalnızca ilk yılını ifade etmektedir ve 24 Mayıs 1916'da raporun derlenmesinden sonra ölen veya öldürülenleri hesaba katmamaktadır. Uluslararası Soykırım Alimler Cemiyeti ölü sayısının "bir milyondan fazla" olduğunu belirtiyor. Öldürülen toplam insan sayısının 1 ila 1,5 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Ermenistan ve Ermeni diasporası, 30 yılı aşkın süredir olayların resmî olarak soykırım olarak tanınması için kampanya yürütmektedir. Bu olaylar geleneksel olarak her yıl 24 Nisan Ermeni Şehitler Günü veya Ermeni Soykırımı Günü'nde anılır.

Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti

 

 

Nikolay Yudeniç komutasındaki Rus Kafkas İmparatorluk Kuvvetleri, gönüllü birliklerdeki Ermeniler ve Andranik Ozanyan ile Tovmas Nazarbekyan liderliğindeki Ermeni milisleri Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Ermenistanı'nın çoğunu ele geçirmeyi başarsa da, kazanımları 1917 Bolşevik Devrimi ile kaybedildi. O zamanlar, Rusya kontrolündeki Doğu Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan, Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti olarak bir araya gelmeye çalıştı. Ancak bu federasyon, Şubat 1918'den üç partinin de feshetme kararı aldığı Mayıs 1918'e kadar sürdü. Sonuç olarak, Doğu Ermenistan'ın Taşnaktsutyun hükûmeti, Aram Manukyan liderliğinde 28 Mayıs'ta Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti olarak bağımsızlığını ilan etti.

Demokratik Cumhuriyet'in kısa ömürlü bağımsızlığı savaş, toprak anlaşmazlıkları, büyük çaplı isyanlar ve beraberinde ülkeye salgın hastalıklar getiren ve açlık sorununun ortaya çıkmasına sebep olan Osmanlı Ermenistanı'ndan gelen kitlesel bir mülteci akınıyla uğraşmakla geçti.

Savaşın sonunda galip gelen güçler Osmanlı İmparatorluğu'nu bölmeye çalıştılar. İtilaf Devletleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 10 Ağustos 1920'de imzalanan Sevr Antlaşması, Ermeni cumhuriyetinin varlığını sürdürmeyi ve eski Osmanlı Ermenistanı topraklarını ona bağlamayı taahhüt ediyordu. Ermenistan'ın yeni sınırları Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Woodrow Wilson tarafından çizildiğinden, Osmanlı Ermenistanı "Wilson Ermenistanı" olarak da anılıyordu. Antlaşmanın imzalanmasından birkaç gün önce, 5 Ağustos 1920'de, Kilikya'daki de facto Ermeni yönetimi olan Ermeni Ulusal Birliği'nden Mihran Damadyan, Kilikya'nın -Fransız himayesi altındaki özerk bir Ermeni cumhuriyeti olarak- bağımsızlığını ilan etti.

Ermenistan'ın Amerika'nın himayesinde bir manda hâline getirilmesi bile düşünülse de antlaşma, Anadolu Hareketi tarafından reddedildi ve yürürlüğe girmedi. Hareket antlaşmayı, kendisini Türkiye'nin meşru hükûmeti ilan etmek için fırsat olarak kullandı ve İstanbul merkezli monarşiyi Ankara merkezli bir cumhuriyetle değiştirdi.

 

1920'de Türk milliyetçi güçleri doğuda yeni doğan Ermeni cumhuriyetini ele geçirdi. Kazım Karabekir komutasındaki Türk kuvvetleri, 93 Harbi sonrasında Rusya'nın ilhak ettiği Ermeni topraklarını ele geçirdi ve eski Aleksandropol şehrini (bugünkü Gümrü) işgal etti. Şiddetli çatışma 2 Aralık 1920'de Gümrü Antlaşması ile sona erdi. Antlaşma, Ermenistan'ı askerî kuvvetlerinin çoğunu silahsızlandırmaya, Sevr Antlaşması ile kendisine verilen tüm eski Osmanlı topraklarından geri çekilmeye ve Sevr Antlaşması'nda kendisine verilen tüm "Wilson Ermenistanı"ndan vazgeçmeye zorladı. Eşzamanlı olarak, Sergo Orconikidze komutasındaki Sovyet On Birinci Ordusu, 29 Kasım'da Karavansaray'dan (bugünkü İcevan) Ermenistan'ı işgal etmeye başladı. 4 Aralık'ta Orconikidze'nin güçleri Erivan'a girdi ve kısa ömürlü Ermeni cumhuriyeti çöktü.

Cumhuriyetin düşüşünden kısa süre sonra Şubat Ayaklanması, 1921'de gerçekleşti ve 26 Nisan'da Garegin Njdeh komutasındaki Ermeni kuvvetleri tarafından Zengezur'da hem Sovyet hem de Türk müdahalelerine karşı savaşan Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti kuruldu. Sovyetlerin Sünik bölgesini Ermenistan sınırlarına dahil etmeyi kabul etmesinin ardından isyan sona erdi ve 13 Temmuz'da Kızıl Ordu bölgenin kontrolünü ele geçirdi.

Ermenistan SSC

 

Ermenistan, Kızıl Ordu tarafından ilhak edildi ve 4 Mart 1922'de Gürcistan ve Azerbaycan ile birlikte Transkafkasya SFSC'nin (TSFSC) bir parçası olarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ne dahil edildi. Bu ilhakla birlikte, Gümrü Antlaşması'nın yerini Türk-Sovyet Kars Antlaşması aldı. Antlaşmada Türkiye Kars, Ardahan ve Iğdır şehirlerinin karşılığında, Sovyetler Birliği'nin liman kenti Batum ile Acara'nın kontrolünü ele geçirmesine izin verdi.

TSFSR, 1922'den üç ayrı birime (Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC, Gürcistan SSC) bölündüğü 1936'ya kadar varlığını sürdürdü. Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu'nun çalkantılı son yıllarının aksine, SSCB içinde göreli bir istikrar dönemi yaşadılar. SSCB'nin seküler politikalarıyla mücadele eden kilise için durum zordu. Vladimir Lenin'in ölümünden sonra Komünist Parti genel sekreteri Josef Stalin yavaş yavaş kendisini SSCB'nin diktatörü olarak kabul ettirdi. Stalin'in saltanatı, SSCB'nin her yerinde milyonlarca hayata mal olan kitlesel baskılarla karakterize ediliyordu.

Ermenistan, İkinci Dünya Savaşı'nda herhangi bir muharebeye sahne olmadı. Savaş sırasında Kızıl Ordu'da tahminen 500.000 Ermeni (nüfusun yaklaşık üçte biri) görev yaptı ve 175.000 kişi öldü.

Josef Stalin'in 1953'te ölümü ve Nikita Kruşçev'in SBKP'nin yeni genel sekreteri olarak ortaya çıkmasının ardından bölgedeki özgürlük indeksinde bir iyileşme görüldüğü iddia ediliyor. Bunun etkisiyle de Ermenistan'ın SSC'sindeki yaşam da hızlı bir şekilde gelişmeye başlıyordu. Stalin döneminde sınırlandırılan kilise, 1955'te Katolikos I. Vazgen'in göreve geçmesiyle yeniden canlandı. 1967'de Erivan'daki Hrazdan vadisinin yukarısındaki Tsitsernakaberd tepesinde Ermeni Kırımı kurbanları için bir anıt inşa edildi.

 

1980'lerde Gorbaçov döneminde Glasnost ve Perestroyka reformları ile Ermeniler, Sovyet yapımı fabrikaların getirdiği kirliliğe karşı çıkarak ülkeleri için daha iyi çevre bakımı talep etmeye başladılar. O zamanlarda Sovyet Azerbaycanı ile çoğunluğu Ermenilerden oluşan özerk bölgesi Dağlık Karabağ arasında da gerilimler yaşanıyordu. 1970 yılında Azerbaycan'da yaklaşık 484.000 Ermeni yaşıyordu. Karabağ Ermenileri, Sovyet Ermenistanı ile birleşme talep ettiler. Ermenistan'daki Karabağ Ermenilerini destekleyen barışçıl protestolar, Azerbaycan'da Sumgayıt'ta olduğu gibi Ermeni karşıtı pogromlarla ve ardından Ermenistan'da Azerbaycan karşıtı şiddet olayları ile karşılandı. Bu sorunları Ermenistan'da 1988'de 7.2 büyüklüğündeki yıkıcı bir deprem takip etti.

Gorbaçov'un Ermenistan'ın herhangi bir sorununu hafifletememesi Ermeniler arasında hayal kırıklığı yarattı ve artan bir bağımsızlık talebini daha da arttırdı. Mayıs 1990'da, Sovyet Kızıl Ordusu'ndan ayrı bir savunma gücü olarak hizmet veren Yeni Ermeni Ordusu kuruldu. Ermeniler 1918'de Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin yıldönümünü anmaya karar verdiklerinde, Yeni Ordu ile Erivan'daki Sovyet İç Güvenlik Kuvvetleri birlikleri arasında kısa süre sonra çatışmalar çıktı. Şiddetli olaylar tren istasyonunda İç Güvenlik Kuvvetleri ile bir çatışmada öldürülen beş Ermeni'nin ölümüyle sonuçlandı. Oradaki tanıklar, İç Güvenlik Kuvvetlerinin aşırı güç kullandığını ve çatışmayı kendilerinin başlattığını iddia etti.

Başkent yakınlarındaki Sovetaşen'de Ermeni milisler ile Sovyet birlikleri arasında daha fazla çatışma çıktı ve çatışmalar çoğu Ermeni olmak üzere 26'dan fazla kişinin ölümüyle sonuçlandı. Ocak 1990'daki Bakü Pogromu, Azerbaycan'ın başkenti Bakü'deki 200.000 Ermeni'nin neredeyse tamamını Ermenistan'a kaçmaya zorladı. 23 Ağustos 1990'da Ermenistan topraklarında kendi egemenliğini ilan etti. 17 Mart 1991'de Ermenistan, Baltık devletleri, Gürcistan ve Moldova ile birlikte ülke çapındaki referandumu boykot etti ve referanduma katılan seçmenlerin %78'i Sovyetler Birliği'nin reforme edilmiş bir biçimde varlığını sürdürmesi için oy kullandı.

Ermenistan Cumhuriyeti

 

21 Eylül 1991'de Ermenistan, Moskova'daki başarısız darbe girişiminden sonra bağımsızlığını resmen ilan etti. Ermeni nüfuslu Dağlık Karabağ'ın ülkeyle birleşmesi için Karabağ hareketine liderlik ederek öne çıkan Levon Ter-Petrosyan, 16 Ekim 1991'de halk tarafından, yeni bağımsızlığını kazanmış Ermenistan Cumhuriyeti'nin ilk devlet başkanı seçildi. 26 Aralık 1991'de Sovyetler Birliği dağıldı ve Ermenistan'ın bağımsızlığı tanındı.

Ter-Petrosyan, komşu Azerbaycan ile Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı Savunma Bakanı Vazgen Sarkisyan ile birlikte yönetti. Sovyet sonrası ilk yıllar, Azerbaycan Halk Cephesi'nin Karabağ sorunundan dolayı Ermenistan'a karşı bir demiryolu ve hava ablukası başlatması için Azerbaycan SSC'ye yaptığı baskının başarılı olması sonucu yaşanan ekonomik zorluklarla gölgelendi. Bu hareket, kargo ve malların %85'inin demiryolu trafiğiyle ulaştığı Ermenistan ekonomisini ciddi bir şekilde zayıflattı. 1993 yılında Türkiye, Azerbaycan'ı desteklemek için Ermenistan ile diplomatik ilişkilerini kesip sınırı kapatarak ablukaya katıldı.

 

Karabağ Savaşı, 1994 yılında Rusya'nın aracılık ettiği ateşkesin yürürlüğe girmesiyle sona erdi. Savaş sonucunda Ermenistan Dağlık Karabağ'ın neredeyse tamamı da dahil olmak üzere Azerbaycan'ın uluslararası kabul görmüş topraklarının %16'sını işgal etti. Ermenistan destekli güçler, 2020 yılına kadar bu bölgenin neredeyse tamamının kontrolünü elinde tuttu. Tam bir çözüm bulunamadığı için hem Ermenistan hem de Azerbaycan ekonomileri zarar gördü ve Ermenistan'ın Türkiye ve Azerbaycan ile olan sınır kapıları da kapalı kaldı. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan 1994'te ateşkesi kabul ettiğinde, tahminen 30.000 kişi çatışmalar sırasında ölmüş ve bir milyondan fazla kişi de yerinden edilmişti.

21. yüzyılda Ermenistan birçok zorlukla karşı karşıya kaldı. Ülke piyasa ekonomisine tam geçiş yapmıştır. Bir araştırma, Ermenistan'ı dünyanın en "ekonomik olarak en özgür" 41. ülkesi olarak sıralamıştır (2014 (2014) itibarıyla). Avrupa, Arap Birliği ve Bağımsız Devletler Topluluğu ile ilişkileri Ermenistan'ın ticaret hacmini artırmasına olanak sağlamıştır. Gaz, petrol ve diğer kaynaklar iki yoldan ülkeye ulaşıyor: İran ve Gürcistan. Ermenistan her iki ülke ile de samimi ilişkiler sürdürmektedir.

2018 Ermenistan protestoları, Sivil Sözleşme partisinden Ermenistan parlamentosu üyesi Nikol Paşinyan'ın liderliğinde, çeşitli siyasi ve sivil gruplar tarafından Nisan-Mayıs 2018 arasında düzenlenen bir dizi hükûmet karşıtı protesto idi. Protestolar ve yürüyüşler ilk olarak Serj Sarkisyan'ın üst üste üçüncü kez Ermenistan Devlet Başkanı olarak görev yapmasına tepki olarak başlasa da daha sonra genel olarak Cumhuriyetçi Parti hükûmetine karşı düzenlendi. Paşinyan bunu "kadife devrim" olarak ilan etti.

Mart 2018'de Ermeni parlamentosu Armen Sarkisyan'ı Ermenistan'ın yeni devlet başkanı olarak seçti. Başkanlığın yetkisini azaltmaya yönelik tartışmalı anayasal reform hayata geçirilirken başbakanın yetkisi daha da güçlendirildi. Mayıs 2018'de parlamento, muhalefet lideri Nikol Paşinyan'ı yeni başbakan olarak seçti. Selefi Serj Sarkisyan, hükûmet karşıtı gösterilerin ardından, iki hafta önce istifa etmişti.

27 Eylül 2020'de çözülmemiş Dağlık Karabağ sorunu nedeniyle topyekûn bir savaş patlak verdi. Hem Ermenistan hem de Azerbaycan silahlı kuvvetleri askeri ve sivil kayıplar bildirdi. Ermenistan ile Azerbaycan arasında altı haftalık savaşı sona erdirmek için imzalanan Dağlık Karabağ Ateşkes Antlaşması, birçok kişi tarafından Ermenistan'ın yenilgisi ve teslim olması olarak görüldü. Bir yıl boyunca süren protestolar, erken seçimleri zorunlu kıldı.

20 Haziran 2021'de Paşinyan'ın Sivil Sözleşme partisi erken parlamento seçimini kazandı. Ermenistan Devlet Başkanı Armen Sarkisyan, Başbakan Vekili Nikol Paşinyan'ı resmen başbakanlığa atadı. Ocak 2022'de Ermenistan Devlet Başkanı Armen Sarkisyan, anayasanın artık cumhurbaşkanına yeterli yetki veya etki vermediğini belirterek görevden istifa etti. 3 Mart 2022'de Vahagn Haçaturyan, ikinci tur parlamento oylamasında Ermenistan'ın beşinci devlet başkanı seçildi. Sonraki ay daha fazla protesto patlak verdi.

Ermenistan jeopolitik Transkafkasya (Güney Kafkasya) bölgesinde, Güney Kafkas Dağları ve onların Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki ovalarında ve Ermenistan Yaylası'nın kuzeydoğusunda yer alan denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Batı Asya'da, Ermeni Yaylası'nda yer alan ülke; batıda Türkiye, güneyde Nahçıvan eksklavı ve İran'la, kuzeyde Gürcistan, doğuda ise Azerbaycan ve Rus barış gücünün bulunduğu Laçın Koridoru ile çevrelenmiştir. Ermenistan 38° ve 42 °K enlemleri ile 43° ve 47 °D meridyenleri arasında yer alır. İki karasal ekolojik bölge içerir: Kafkasya karma ormanları ve Doğu Anadolu dağ bozkırları.

Ermenistan bakır, demir, boksit, molibden, altın, kurşun ve çinkoca zengindir. Büyük ponza, mermer, tüf, perlit, kireç taşı, bazalt ve tuz yatakları da bulunmaktadır. Ermenistan, Arap ve Avrasya levhalarının yöneldiği bölgede yer almaktadır ve bundan dolayı tarih boyunca bölgede birçok büyük deprem meydana gelmiştir. 1988 Spitak Depremi, 25.000 kişinin ölümüne ve Spitak şehrin neredeyse tamamen yıkılmasına sebep olmuştur.

Topoğrafya

 

Ermenistan'ın karasal alanı 29.743 kilometrekare (11.484 sq mi) olmakla beraber bu arazi çoğunlukla dağlıktır. Arazinin dağlık olmasının bir sonucu olarak bölgede hızlı akan nehirler ve tarıma uygun çok az toprak bulunmaktadır. Ülkenin en yüksek dağı Alagöz'ün zirvesi deniz seviyesinden 4.090 metre (13.419 ft) yüksektedir ve hiçbir noktası deniz seviyesinin 390 metre (1.280 ft) altında değildir. Ülke ortalama yüksekliği bakımından dünyadaki en yüksek 10. ülke olup, İsviçre ve Nepal'den daha fazla (%85.9) dağlık alana sahiptir.

Ağrı Dağı, 5.137 metre (16,854 fit) ile bölgedeki en yüksek dağdır. Günümüzde Türkiye hudutları içerisinde yer alan dağ Ermenistan'dan açıkça görülebilmektedir. Ermeniler tarafından sembolik açıdan önem taşıyan bu dağa ülkenin ulusal ambleminde yer verilmiştir.

İklim

 

Ermenistan belirgin bir şekilde dağlık karasal iklim görülmektedir. Yazlar hazirandan eylül ortasına kadar sıcak, kurak ve güneşli geçer. Sıcaklık 22 ve 36 °C (72 ve 97 °F) arasında değişmektedir. Bununla birlikte düşük nem seviyesi, yüksek sıcaklıkların etkisini azaltır. İlkbaharlar kısa, sonbaharlar uzundur.

Kışlar bol miktarda kar yağışıyla geçer ve oldukça soğuktur. Sıcaklık -10 ve -5 °C (14 ve 23 °F) arasında değişir. Kış sporu meraklıları, Erivan'a otuz dakikalık mesafede bulunan Tsahkadzor tepelerinde kayak yapmaktadırlar. Ermenistan yaylalarında yer alan Sevan Gölü, deniz seviyesinden 1.900 metre (6.234 ft) yüksektedir. Ülkenin ortalama yağış oranı Aras Vadisi ve çevresinde senede 250 milimetre, en yüksek rakımlarda ise 800 milimetredir.

Çevre

 

Ermenistan, 2018 Çevresel Performans Endeksi'nde (EPI) 180 ülke arasında 63. sırada yer aldı. Çevresel sağlık alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %40 ağırlıklı) 109 iken, Ermenistan'ın Ekosistem Canlılığı alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %60 ağırlıklı) 27. sıradır. Nüfusun maruz kaldığı düşük hava kalitesi ve ülkenin Çevresel sağlık alt dizin sıralaması tatmin edici düzeyde değildir.

Ermenistan'ın geri dönüşüm ve atık işleme tesisleri gelişmemiştir. Yakın bir tarihte Hrazdan kenti yakınlarındaki 10 çöplüğünün kapatılmasına imkan verecek bir atık işleme tesisi kurulması planlanmaktadır.

Ermenistan'da bol miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarının (özellikle hidroelektrik ve rüzgâr enerjisi) mevcudiyetine ve AB yetkililerinden Metsamor'daki nükleer santralin kapatılması çağrısına rağmen Ermeni Hükûmeti, yeni küçük modüler nükleer reaktörler kurma olasılıklarını araştırmaktadır. 2018 yılında, mevcut nükleer santralin güvenliğini artırmak ve enerji üretimini yaklaşık %10 artırmak için modernizasyon planlanmaları yapılmaktadır.

Ermenistan, 2018 Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi'nde ortalama 5,46/10 puanla dünya genelinde 172 ülke arasında 99'uncu sırada yer almıştır.

 

Ermenistan temsilî bir parlamenter demokratik cumhuriyettir. Ermeni anayasası, Nisan 2018'e kadar yarı başkanlık cumhuriyet sistemine bağlı kalmıştır.

Mevcut Ermenistan Anayasası'na göre devlet başkanı büyük ölçüde temsilî görevler üstlenen devlet başıdır. Başbakan ise hükûmetin başıdır ve yürütme yetkisini kullanır.

Yasama yetkisi, tek meclisli bir parlamento olan Ulusal Meclis'e verilmiştir.

Ülke Kırılgan Devletler Endeksi'nin 2006'daki ilk raporundan en son yayımlanan 2019 raporuna kadar komşu ülkelerden daha iyi sıralara yerleşti (2011 dışında).

Ermenistan'da on sekiz yaşını geçen herkes oy hakkına sahiptir.

Dış ilişkiler

 

2 Mart 1992'de Birleşmiş Milletler'e üye olan Ermenistan, bir dizi kuruluşun katılımcısı ve uluslararası anlaşmaların imzacısı olmuştur. Aynı zamanda Avrupa Konseyi, Asya Kalkınma Bankası, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası , Bağımsız Devletler Topluluğu, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Uluslararası Para Fonu, Dünya gibi uluslararası kuruluşların üyesidir. Ticaret Örgütü, Dünya Gümrük Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü ve La Francophonie ve CSTO gibi askerî ittifakların bir üyesidir. Ayrıca NATO'nun Barış için Ortaklık programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne katılır. 2004'te Ermeni kuvvetleri, Kosova'da NATO liderliğindeki uluslararası bir güç olan KFOR'a katıldı. Ermenistan aynı zamanda Arap Birliği, Amerikan Devletleri Örgütü, Pasifik İttifakı, Bağlantısızlar Hareketi'nin gözlemci üyesidir ve Şanghay İşbirliği Örgütü ile diyalog ortağıdır. Ermenistan, Fransa ile olan tarihsel bağlarının bir sonucu olarak 2018 yılında iki yılda bir düzenlenen Frankofoni zirvesine ev sahipliği yapmak üzere seçildi.

Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, bu iki ülkenin arasında diplomatik ilişki bulunmamaktadır. Özellikle Karabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler vardır. 1994'te bir ateşkes anlaşması yapılmasına rağmen, savaştan önce Azerbaycan toprağı olan bölge (eski sınırların %16'sı) günümüzde Ermenistanlılar tarafından kontrol edilmektedir. Azerbaycan'da yaşadığı yerden zorunlu göç etmek zorunda kalan yaklaşık 528.000 kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 Azeri sığınmacı bulunmaktadır.

Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisi olmuştur. Buna rağmen, Ermenistan ile Türkiye arasındaki diplomatik ilişkiler hâlâ mesafelidir. Ermenistan anayasası, Türkiye ile olan sınır antlaşmasının eski hükûmetin Sovyetler Birliği tarafından kontrolünün ardından imzalanmasını gerekçe göstererek sınırı hukukî olarak tanımamaktadır. 1993'te Türkiye, Ermeni güçlerinin de jure Azerbaycan topraklarını işgal etmesi nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapatmıştır ve bu sınır günümüzde de kapalıdır.

 

10 Ekim 2009'da Ermenistan ve Türkiye, diplomatik bağların yeniden tesis edilmesi ve sınırlarının yeniden açılmasına ilişkin protokol imzaladılar. Protokollerin yürürlüğe girebilmesi için ulusal parlamentolarda oylama yapılmalıydı. Ermenistan'da protokoller meclise gönderilmeden önce anayasaya uygunluğun onaylanması için Anayasa Mahkemesine gönderildi. Anayasa Mahkemesi, üç ana konunun altında yatan protokollerin ön sözüne atıfta bulundu. Protokollerin uygulanmasının Ermenistan'ın Kars Antlaşması ile tesis edilen mevcut Türkiye-Ermenistan sınırını resmen tanıdığı anlamına gelmediği belirtildi. Bunun sonucunda Anayasa Mahkemesi protokollerin ana gerekçelerinden birini, yani "iki ülke arasındaki mevcut sınırın ilgili uluslararası hukuk antlaşmalarıyla tanımlandığı şekilde karşılıklı olarak tanınmasını" reddetti. Daha sonra Ermenistan, Protokollerin onay sürecini askıya aldığını 23 Nisan 2010 tarihli bir nota ile Türkiye'nin Tiflis Büyükelçiliğine bildirdi. Türk Hükûmeti için Protokollerden çekilme nedeni de buydu.

İki komşusuyla da kötü ilişkileri olması sebebiyle Ermenistan'ın Rusya ile yakın güvenlik bağları vardır. Rusya, Ermenistan hükûmetinin talebi üzerine Gümrü şehrine askerî üs kurmuştur. Rusya ile olan iyi ilişkilerine karşılık Ermenistan, son yıllarda Avrupa-Atlantik devletleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Özellikle ABD ile Ermeni diasporası aracılığıyla iyi ilişkiler sürdürmektedir. ABD Nüfus Bürosu'na göre ülkede 427.822 Ermeni yaşamaktadır.

 

Azerbaycan ve Türkiye'nin sınır ablukaları nedeniyle Ermenistan, özellikle ekonomik alanda güney komşusu İran'a bağımlıdır. İran'dan Ermenistan'a giden bir doğalgaz boru hattının inşası da dahil olmak üzere iki ülke arasında ekonomik projeler geliştirilmektedir.

Ermenistan, Avrupa Konseyi üyesidir ve özellikle Fransa ve Yunanistan gibi üye devletleri başta olmak üzere Avrupa Birliği ile dostane ilişkiler sürdürmektedir. Ocak 2002'de Avrupa Parlamentosu, Ermenistan'ın gelecekte AB'ye girebileceğini kaydetti. 2005 yılında yapılan bir anket, Ermenistan nüfusunun %64'ünün AB'ye katılma taraftarı olduğunu bildirdi.

Eski bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti ve gelişen bir demokrasiye sahip olan Ermenistan, Avrupa Birliği ile müzakerelere başlamış ve 2013 yılında AB ile Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Bölgesi ile bir Ortaklık Anlaşması imzalamak için müzakereleri tamamlamıştı. Ancak hükûmet anlaşmayı sonuçlandırmamayı tercih etti ve bunun yerine Avrasya Ekonomik Birliği'ne katıldı. Buna rağmen Ermenistan ve AB, 24 Kasım 2017'de AB-Ermenistan Kapsamlı ve Genişletilmiş Ortaklık Anlaşması'nı (CEPA) onayladı. Anlaşma, AB ile Ermenistan arasındaki ilişkiyi yeni bir ortaklık düzeyine taşımakta, ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini daha da geliştirmekte ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi, Ermeni hukukunu kademeli olarak AB müktesebatına yaklaştırmayı amaçlamaktadır.

Brüksel'de resmî olarak böyle bir plan bulunmamakla birlikte ülke, yasal olarak gerekli standartları ve kriterleri karşılaması kaydıyla muhtemel bir AB üyesi olarak görülme hakkına sahiptir. Ermenistan, Avrupa Birliği'nin Avrupa Komşuluk Politikası'na (ENP) dahildir. 24 Kasım 2017'de imzalanan Ermenistan-AB Kapsamlı ve Gelişmiş Ortaklık Anlaşması (CEPA) ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini geliştirmeyi ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi hedeflemektedir ve Ermeni hukuk sistemini kademeli olarak AB müktesebatına uygun hâle getirmek için tasarlanmıştır.

Metsamor Santrali Sorunları

1977 yılında inşa edilmiş olan Santral eski teknolojisi ve taşıdığı büyük risk sebebiyle, Ermenistan'ın Türkiye ve Avrupa ilişkilerinde önemli konu olmaya devam etmektedir. Keza Metzamor Nükleer Santrali bugün dünyadaki mevcut santraller içerisinde en güvensiz reaktör olma özelliğini taşımaktadır. Yapılan araştırmalar göstermekte ki, eskiyen teknolojisi ve yakıt tanklarının soğutma teknolojisinin günümüze uygun olmaması sebebiyle kapatılması gereken bir Nükleer Santral olarak kabul edilmektedir.

 

Çernobil ile kıyaslanacak olursa bugünkü Metsamor'un taşıdığı risk daha iyi anlaşılır. Çernobil Faciası sonucu ortaya çıkan nükleer felaket sonrası bile günümüzde kazanın olduğu yer çevresinde 30 km. çaplık bir daire (aşırı radyoaktivitenin hâlen olması sebebiyle) yasak bölge ilan edilmiştir ve girişler şu anda da yasaktır.

Santral Ermenistan'ın başkenti Erivan'a 32 km, Kars'a 100 km, Iğdır'a ise 30 km uzaklıkta olması sebebiyle yaklaşık 4 milyon kişilik bir Nükleer sızıntı tehlikesi ile karşı karşıya kalabilir endişesi sebebiyle, Avrupa Birliği tesisin kapatılması koşuluyla ülkeye 100 milyon Euro yardım etmeyi taahhüt etmiştir. Fakat Ermenistan tesisin yıkılma kararını 2004'te ertelediğini tek taraflı bildirmiştir. Keza 2000'ler sonrası baş gösteren enerji krizi Ermenistan'ın bu tek taraflı kararı aldığını düşünülmektedir. Ermenistan'ın enerji ihtiyacının yaklaşık %40'ının Metsamor'dan karşıladığı tahmin edilmektedir.

Ordu

 

 

Ermenistan Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Hava Savunma ve Sınır Muhafızları, Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin dört kolunu oluşturmaktadır. Ermeni ordusu, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından 1992'de Savunma Bakanlığı'nın kurulmasıyla birlikte kuruldu.

Ordunun başkomutanı, aynı zamanda ülkenin de başbakanı olan Nikol Paşinyan'dır. Davit Tonoyan Savunma Bakanlığı'ndan sorumluyken, askerî komuta Korgeneral Onik Gasparyan başkanlığındaki Genelkurmay Başkanlığı'ndadır.

Ermenistan sınır muhafızları ülkenin Gürcistan ve Azerbaycan sınırlarında devriye gezmekten sorumluyken, ülkedeki Rus birlikleri İran ve Türkiye sınırlarını izlemeye devam etmektedir.

Ermenistan; Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile birlikte Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü'ne (CSTO) üyedir. Ayrıca NATO'nun Barış İçin Ortaklık (PiP) programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne (EAPC) katılır.

Ermenistan, Yunanistan komutasındaki NATO dışı KFOR birliklerinin bir parçası olarak Kosova'da barışı koruma misyonunu yürütmüştür. Ayrıca Ekim 2008'e kadar Irak Savaşı'ndaki Güvenlik Destek Gücü'nde Ermenistan'a ait 46 asker bulunuyordu. Ermenistan 2019'da mayın temizleme ve insani yardım misyonu için Suriye'ye 83 asker göndermiştir.

İnsan hakları ve özgürlük

 

Ermenistan, Ocak 2019'da The Economist Intelligence Unit tarafından yayımlanan Demokrasi Endeksi'nde 4,79 puan almıştır. Hâlâ "hibrit rejim" olarak sınıflandırılmasına rağmen Ermenistan, demokrasi alanında Avrupa ülkeleri arasında en güçlü gelişmeyi kaydetti ve 2006 yılından bu yana en yüksek puanına ulaştı.

Ermenistan, Freedom House'un 2019 raporunda (2018 verileriyle) "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmış ve bir önceki yıldan 6 puan daha fazla alarak 100 üzerinden 51 puan elde etmiştir.

Ermenistan, Sınır Tanımayan Gazeteciler tarafından yayımlanan 2019 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde de ilerleme kaydetti bir önceki yıl elde ettiği puanı 19 daha arttırarak listede 61. sırada yer aldı. Ayrıca ülkede gazeteci öldürme vakasına rastlanmadığı da doğrulanmıştır.

Ermenistan, Kanada Fraser Institute tarafından yayımlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi 2017 raporunda (2016 verilerine göre) 54. sırada yer alıyor.

Ermenistan, Cato Enstitüsü tarafından yayımlanan 2017 İnsan Özgürlüğü Endeksi'nde ekonomik özgürlük bakımından 159 ülke arasından 29., kişisel özgürlük bakımından da 76. sırada yer aldı.

İdari bölümler

 

Şirak

Lori

Tavuş

Aragatsotn

Armavir

Erivan

Ararat

Kotayk

Geğarkunik

Vayots
Dzor

Sünik

 

Ermenistan on bir bölgeye (մարզ, "marz"; çoğul. մարզեր, "marzer") bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkenti Erivan hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.

Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir; her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.

Ekonomi ağırlıklı olarak yurt dışındaki Ermenilerin yatırım ve desteğine dayanmaktadır. Bağımsızlıktan önce, Ermenistan ekonomisi büyük ölçüde endüstri temelliydi (kimyasallar, elektronik, makine, işlenmiş gıda, sentetik kauçuk ve tekstil) ve büyük ölçüde dış kaynaklara bağımlıydı. Cumhuriyet, ham madde ve enerji karşılığında kardeş cumhuriyetlere makine aletleri, tekstil ürünleri ve diğer mamul mallar sağlayan modern bir sanayi sektörü geliştirmişti.

Tarım, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce hem net malzeme ürününün hem de toplam istihdamın %20'sinden daha azını oluşturuyordu. Bağımsızlıktan sonra, tarımın ekonomideki önemi belirgin bir şekilde arttı, 1990'ların sonundaki payı GSYİH'nın %30'undan fazlasına ve toplam istihdamın %40'ından fazlasına yükseldi. Tarımın önemindeki bu artış, 1990'ların başında ekonominin tarım dışı sektörlerinin çöküşü ve geçişin ilk aşamalarındaki belirsizlik karşısında nüfusun gıda güvenliği ihtiyaçlarına atfedilebilir. Ekonomik durum istikrar kazandıkça ve büyüme yeniden başladığında, tarımın istihdamdaki payı %40'ın üzerinde kalmasına rağmen, tarımın GSYİH içindeki payı %20'nin biraz üzerine düştü (2006 verileri).

 

Ermeni madenleri bakır, çinko, altın ve kurşun üretir. Enerjinin büyük çoğunluğu, gaz ve nükleer yakıt (bir nükleer enerji santrali için) dahil olmak üzere Rusya'dan ithal edilen yakıtla üretilmektedir; başlıca yerli tek enerji kaynağı hidroelektriktir. Kömür, gaz ve petrol yatakları için küçük yatırımlar yapılmış olsa da henüz gelişmemişlerdir.

Ermenistan'ın biyokapasitesi dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Ermenistan'da kişi başına 0,8 küresel hektar biyolojik kapasite düşüyordu, bu da kişi başına yaklaşık 1,6 küresel hektar olan dünya ortalamasından çok daha azdı. 2016'da Ermenistan kişi başına 1,9 küresel hektar biyolojik kapasite kullandı. Bu, Ermenistan'ın içerdiği biyolojik kapasitenin iki katını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak, Ermenistan bir biyokapasite açığı veriyor.

Eski Sovyetler Birliği'nin diğer yeni bağımsız devletleri gibi, Ermenistan ekonomisi de eski Sovyet ticaret modellerinin çöküşünden muzdarip. Sovyetlerin Ermeni sanayisine yatırımı ve desteği büyük ölçüde ortadan kalktı, fakat birkaç büyük işletme hala faaliyetyelerini yürütmekte. Ayrıca 25.000'den fazla kişinin ölümüne ve 500.000'inin evsiz kalmasına neden olan 1988 Spitak depreminin etkileri halen hissediliyor. Azerbaycan ile Dağlık Karabağ konusunda yaşanan ihtilaf çözülmedi. 1989'da nükleer santralin kapatılması, 1990'lardaki enerji krizine yol açtı. GSYİH, 1989 ile 1993 arasında yaklaşık %60 düştü, ancak daha sonra elektrik santrali 1995'te yeniden açıldıktan sonra büyümeye devam etti. Ulusal para birimi olan dram, 1993'te piyasaya sürülmesinden sonraki ilk yıllarda hiperenflasyona uğradı.

 

18 Haziran 2021 itibarıyla Ermenistan'ın toplam nüfusu 2,967,971 kişi civarındadır ve nüfusun büyüme oranı yaklaşık %0,22'dir. Ekonominin son on yıldaki ortalama büyüme oranı %5,2'dir. 2010-2013 arasında ise %3 küçülmüştür. Ülkenin başkenti Erivan, 1.107.800 kişi nüfusu (toplam nüfusunun %34,3'ü) ile nüfus bakımından hem ülkenin en büyük şehri hem de en büyük marzıdır. Ermenistan'ın nüfus yoğunluğu, km² başına 109 kişi ve Erivan, km² başına 4.480 kişi ile yine de ülkenin en büyük nüfus yoğunluğuna sahip olan marzıdır. Ülkenin nüfus yoğunluğu, Moldova'dan sonra eski Sovyetler Birliği ülkelerinin arasında en büyük ikinci nüfus yoğunluğudur ve dünya çapında ise 98'inci. Toplam nüfusunun %64,1'i kentlerde ve %35,9'u köylerde yaşamaktadır. Her 100 kadına 87,3 erkek bulunmaktadır; bu kadınların lehine olan dünyanın en yüksek yedinci cinsiyet oranıdır. Ermenistan'da eğitim, yasal olarak bir insan hakkıdır ve temel eğitim şarttır. Devlet orta eğitim okullarında da eğitim ücretsizdir. Ermenistan'daki okuryazarlık oranı %99,4 (erkek oranı %99,7, kadın oranı %99,2).

Etnik gruplar

2011 nüfus sayımına göre Ermeni 2,961,514 kişi (%98,1), Ezidi 35,272 kişi (%1,2), Rus 11,862 kişi (%0,4), Süryani 2,769 kişi (%0.1), Ukraynalı 1,176 kişi (%0.1'den bile düşük), Kürt 2,131 kişi (%0,1), Rum 900 kişi (%0,1'den bile düşük), Yahudi 127 kişi (%0,1'den bile düşük) ve diğer toplumlar 2,129 kişi (%0.1) de var. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce büyük bir Azeri toplumu da vardı (1989'daki Sovyet nüfus sayımına göre Ermenistan nüfusunun %2,5'i, yani 84.860 kişi, Azeri idi), ama toplumlar arası gerilimler, özellikle Karabağ Savaşı nedeniyle neredeyse hiç Azeri kalmamış.

Dil

Ermenistan'da en çok konuşulan dil Ermenice; asıl ülkede konuşulan Ermenice türü Doğu Ermenicesi'dir. Sovyet dönemi boyunca Ermenistan'daki okulların öğretim dilleri Ermenice ve Rusça idi ve böylece neredeyse bütün kent nüfusu ve köy nüfusun tamamı Rusça konuşabiliyordu. Günümüzde ise ülkenin en çok konuşulan ikinci dil hâlâ daha Rusçadır ve İngilizce gibi Batı Avrupa dilleri pek bilinmiyor. Azınlıklar tarafından konuşulan diller Kürtçe, Süryanice, Pontus Rumcası ve Karabağ Savaşı'ndan önce Azerice.

Din

301 yılında Ermenistan, Hristiyanlığı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla birlikte Hristiyanlık, özellikle Ermeni Apostolik Kilisesi Ermenistan'daki en yaygın dinidir (nüfusun ≈%94'ü Ermeni Apostolik'tir), ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistan seküler bir ülkedir, böylece vicdan ve din özgürlüğü kanunen desteklenmektedir (diğer yasalara aykırı değil ise). Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diğer Hristiyan tarikatları (Katolisizm, Rus Ortodoks vs.), Ezidilik ve İslam'dır.

Şehirler

Spor

Basketbol, voleybol ve hokey gibi sporlar Ermenistan'da popülerdir, fakat Ermenistan'daki en popüler spor futboldur. Bardzraguyn humb ve Ermenistan millî futbol takımını düzenleyen Ermenistan Futbol Federasyonu 1992'de kuruldu ve aynı seneden beri Avrupa Futbol Federasyonları Birliği (UEFA) üyesidir. Mamâfih, bu yana kadar Ermeni takımı ne FIFA Dünya Kupası ne de Avrupa Futbol Şampiyonası için kalifiye olabilmiştir ve Nisan 2009'dan beri takımın ortalama FIFA dünya sıralaması 106'dır (Mart 2009 ayında 120).

Bunun dışında satranç da çok popülerdir ve satranç dalında Ermenistan çok daha başarılıdır. Garri Kasparov, Levon Aronian, Tigran Petrosian, Rafael Vaganian ve Vladimir Akopian gibi birçok meşhur Ermeni asıllı satranç oyuncuları vardır. Ülkenin çok büyük ekonomik sorunlarına karşın 1996'da yapılan 32. Satranç Olimpiyatı Erivan'da sunuldu. 2006'da Ermenistan, Torino'daki 37. Satranç Olimpiyatı'nı kazandı ve iki yıl sonra Dresden'de tekrar kazandı.

Ermenistan Millî Olimpiyat Komitesi 1990 yılında kuruldu ve 1993'te Uluslararası Olimpiyat Komitesi tarafından tanındı. 1992'den önce Ermeniler, 1912 Yaz Olimpiyatları'nda Türkiye'yi temsil ederek ilk defa katıldılar; Ermenistan sonra Sovyetler Birliği'nin bir parçası olunca Sovyetler Birliği'ni temsil ederek katılırlardı ve Hrant Şahinyan, Helsinki'deki 1952 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya kazanan ilk Ermeni oldu. Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandıktan sonra 1992 Yaz Olimpiyatları'nda tek ülke olarak değil, 11 diğer eski SSCB cumhuriyeti ile Birleşik Takım üyesi olarak katıldı; bu takımda beş Ermeni atlet vardı ve bunların dördü madalya kazandı (üç altın, bir gümüş). Ermenistan, ancak 1994 Kış Olimpiyatları'na bağımsız bir ülke olarak ilk defa katıldı ve bu yana kadar Olimpiyat Oyunları'nda toplam 9 madalya kazanmıştır (7 bronz, 1 gümüş ve Atlanta şehrinde sunulan 1996 Yaz Olimpiyatları'nda Grekoromen güreşi dalında Armen Nazaryan tarafından kazanılan bir altın madalya).

Her iki sene Pan-Ermeni Oyunları Erivan'da yer almaktadır. Pan-Ermeni Oyunları, amacı basketbol, voleybol ve yüzme gibi bir sürü sporda 68 şehirden Ermeni diasporası takımları ve Ermenistan'daki Ermenileri beraber getirmek olan bir spor turnuvasıdır.

Bayramlar

Ermenistan'da ve Ermeni diasporası tarafından birçok dinî ve resmî bayram kutlanmaktadır. Dinî bayramların bazılarının tarihleri her sene değişiyor, o yüzden aşağıda sadece tarihleri belli olan bayramlar gösterilmektedir; bunların neredeyse hepsi resmîdir.

Ermenilerin kutladıkları dinî bayramların neredeyse hepsi değişken tarihlere sahiptir. 2009'da Paskalya bayramı (Զատիկ, Zatik), Ermeni Kilisesi tarafından 21 Nisan tarihinde kutlanacaktır. Vartavar (Վարդավար) bayramı, her sene Paskalya'dan 14 hafta sonra kutlanır.

Bibliyografya

• 1995 Ermenistan Anayasası (İnternette okuyun24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
• ABD Kongre Kütüphanesi (1995). Armenia. 21 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2009. 
• Britannica (1992). Temel Britannica (6. Cilt bas.). Ana Yayıncılık A.Ş. ve Encyclopædia Britannica, Inc. ISBN 975-7760-02-1. 
• Broughton, Simon (1999). World Music: The Rough Guide (2. basım bas.). Rough Guides. ss. sayfa 332-337. ISBN 1-85828-635-2. 
• Ermenistan Cumhuriyeti Millî İstatistiksel Hizmeti (Armstat) (2008). The Demographic Handbook of Armenia. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2009. 
• Holding, Nicholas (2006). Armenia with Nagorno Karabagh: The Bradt Travel Guide (2. basım bas.). Bradt Travel Guides. ISBN 1-84162-163-3. 
• Noble, John (2008). Lonely Planet Georgia, Armenia & Azerbaijan (3. basım bas.). Lonely Planet. ISBN 1-74104-477-4. 
• Petrosian, Irina (2006). Armenian Food: Fact, Fiction & Folklore. Lulu.com. ISBN 1-4116-9865-7. 

Vikipedi'nin kardeş projelerinden Ermenistan hakkında daha fazla bilgi edinin
	Vikisözlük'te tanımlar
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar

• Wiki Atlas'da Armenia
• The World Factbook'ta Ermenistan19 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• BBC Türkçe sitesinde Ermenistan ülke rehberi18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Armenia Information17 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - resmî hükûmet Turizm Bakanlığı sitesi (İngilizce)