Armenia: Vend në Azinë Perëndimore

Është një pjesë e rajonit të Kaukazit dhe kufizohet me Turqinë në perëndim, Gjeorgjinë në veri dhe Azerbajxhanin në lindje, dhe Iranin dhe enklavën azerbajxhanase të Nahçivanit në jug. Jerevani është kryeqyteti, qyteti më i madh dhe qendra financiare.

Republika e Armenisë Հայաստանի Հանրապետություն (Armenisht) Hayastani Hanrapetut'yun
Flamuri Stema
Parimi: Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ Mek Azg, Mek Mshakouyt (Shqip: "Një komb, një kulturë")
Himni: Մեր Հայրենիք Mer Hayrenik "Atdheu Ynë"
Vendndodhja e Armenisë
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Jerevani 40°11′N 44°31′E / 40.183°N 44.517°E / 40.183; 44.517
Gjuhët zyrtare	Armenishtja
Grupet etnike (2011)	98.1% armenë 1.2% jezidë 0.4% rusë 0.3 të tjerë
Besimi	Krishterimi (Kisha Apostolike Armene)
Nofka	Armen
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika parlamentare unitare
• Presidenti	Vahagn Khachaturyan
• Kryeministri	Nikol Pashinyan
• Kryetari i Asamblesë Kombëtare	Alen Simonyan
Kuvendi	Asambleja Kombëtare
Themelimi
• Orontid dynasty	Shekulli i 6-të pes
• Mbretëria e Armenisë	321 BC–428 AD
• Artaxiad dynasty	190 BC
• Arsacid dynasty	52–428
• Bagratid Armenia	885–1045
• Kingdom of Cilicia	1198–1375
• Republika e Armenisë	28 maj 1918
• Pushtimi sovjetik; Republika Socialiste Sovjetike e Armenisë	29 nëntor 1920
• Independence restored	23 shtator 1991
• CIS accession	21 dhjetor 1991
• Pranuar në Kombet e Bashkuara	2 mars 1992
• Kushtetuta e tanishme	5 korrik 1995
Sipërfaqja
• Gjithsej	29,743 km2 (11,484 sq mi) (138-të)
• Ujë (%)	4.71
Popullsia
• Përllogaritje 2022	3,000,756 (138-të)
• Dendësia	101.5/km2 (262.9/sq mi)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$57.740 billion (115-të)
• Për kokë banori	$19,489 (81-të)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$23.725 billion (115-të)
• Për kokë banori	$8,008 (85th)
Monedha	Dram (֏) (AMD)
Të dhëna të tjera
Gini (2019)	29.9 i ulët
IZHNJ (2021)	0.759 i lartë · 85-të
Zona kohore	UTC+4 (AMT)
Formati i datës	dd.mm.yyyy
Ana e drejtimit të makinës	right
Prefiksi telefonik	+374
Kodi ISO 3166	AM
Kodi i internetit TLD	.am .հայ
Faqja zyrtare www.gov.am

Armenia është një shtet-komb unitar, shumëpartiak, demokratik me një trashëgimi kulturore të lashtë. Shteti i parë armen i Urartu u krijua në vitin 860 pes, dhe në shekullin e 6-të pes u zëvendësua nga Satrapia e Armenisë. Mbretëria e Armenisë arriti kulmin e saj nën Tigranin e Madh në shekullin e 1-rë pes dhe në vitin 301 u bë shteti i parë në botë që miratoi Krishterimin si fenë e saj zyrtare. Armenia ende njeh Kishën Apostolike Armene, kishën kombëtare më të vjetër në botë, si themelimin kryesor fetar të vendit. Mbretëria e lashtë armene u nda midis Perandorive Bizantine dhe Sasaniane rreth fillimit të shekullit të 5-të. Nën dinastinë Bagratuni, Mbretëria Bagratid e Armenisë u rivendos në shekullin e 9-të përpara se të binte në vitin 1045. Armenia Kilikiane, një principatë armene dhe më vonë një mbretëri, ndodhej në brigjet e Detit Mesdhe midis shekujve 11 dhe 14.

Midis shekujve të 16-të dhe të 19-të, atdheu tradicional armen i përbërë nga Armenia Lindore dhe Armenia Perëndimore ra nën sundimin e perandorive osmane dhe persiane, të sunduara në mënyrë të përsëritur nga njëra prej të dyjave gjatë shekujve. Deri në shekullin e 19-të, Armenia Lindore ishte pushtuar nga Perandoria Ruse, ndërsa shumica e pjesëve perëndimore të atdheut tradicional armen mbetën nën sundimin osman. Gjatë Luftës së Parë Botërore, 1.5 milionë armenë që jetonin në tokat e tyre stërgjyshore në Perandorinë Osmane u shfarosën sistematikisht në gjenocidin armen. Në vitin 1918, pas Revolucionit Rus, të gjitha vendet jo-ruse shpallën pavarësinë e tyre pasi Perandoria Ruse pushoi së ekzistuari, duke çuar në krijimin e Republikës së Parë të Armenisë. Deri në vitin 1920, shteti u përfshi në Bashkimin Sovjetik. Republika moderne e Armenisë u bë e pavarur në vitin 1991 gjatë shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik.

Artikulli kryesor : Historia e Armenisë

Rreth viteve 850 deri 600 p.e.s, në këtë pjesë shtrihej Mbretëria e Uratur-it. Diku rreth viteve 518, Armenia është pjesë e perandorisë Perse nga e cila në luftërat e Lekës së Madh kundër persëve bije nën perandorin e tij. Dinastia e Artahide e shndërron Armenin e madhe në një Mbretëri të pavarur. Kulmi i kësaj mbretërie arrin rreth viteve 95 – 55 p.e.s kur edhe mbretëria armene bie nën të madhin Tigran i cili e pagëzoi vetën Mbretë i mbretërve. Aleanca e tij me Mithridatët e Pontos e sjellë atë në konflikt me Romakët, lartmadhërinë e të cilëve në fund ai duhet ta pranojë. Në Mesopotami dhe Iran gjatë kësaj kohe, Parenthët ja arrijnë të vendosin familjet e tyre në udhëheqje të cilat Romakët në vitin 66 i pranojnë si prirës të këtyre vendeve.

Gjatë viteve 252-297 Sasanidët ja arrijnë që Armeninë e madhe ta kontrollojnë tërësisht. Pas fitores së Diokletianit kundër Sasamidëve më 297, armenëve ju desh të lëshonin udhëheqjen . Trdat III nga familja e Arsakidëve largoi klerikun krishterë që kishte lëshuar rrënjë nga viti 301 në Armeni. Kështu Armenia ishte shteti i parë krishterë në botë. Në vitin 301 religjioni krishteri ishte shpallur si religjion shtetërorë.

Në vitin 387 Roma dhe Persia ndajnë tokat e mbretërisë së Sasaidëve ndërmjet veti. Edhe për kundër ndarjes kultura krishtere zhvillohet edhe më tej. Kjo posaçërisht vërehet pas krijimit të alfabetit vetjakë nga Mesrob Masthoc në vitin 405.

Përderisa Sasanidët nën udhëheqjen e Jazdegerdit II provuan që religjionin zoroastikë të fusin si religjion shtetërorë në Armeni, vije deri te një kryengritje e Armenëve e cila shëndrrohet në një luftë të gjatë të udhëhequr nga kaçakët. Kjo luftë përfundon me pranimin e klerikut krishterë në vitin 484.

Në shekullin e VI, Armenia është një arenë luftimesh mes të Bizantit dhe Sasidëve. Nga 591 deri rreth viteve 640-ta Bizanti ja arrin të fusë nën kontroll pjesën më të madhe të Armenisë së madhe. Në të vërtet këto suksese të Bizantinëve përcjellën me kryengritje të shpeshta të parisë Armene.

Pas disa ndërrimeve të shpeshta në mes të arabëve dhe Bizantinëve, më në fund sundon hilafeti rreth viteve 700. Në shekullin VIII-IX vije deri te kryengritjet e shumta të parisë Armene e cila ndërron familjen udhëheqëse nga Mamikonët në Bagratunët të cilët kishin edhe toka në Gjeorgji dhe kishin shtrirë ndikimin e tyre edhe në këtë pjesë.

Pas dobësimit të hilafetit 885/886, Ashoti I ja arrin që të krijojë një mbretëri Armene e cila pranohej si nga hilafeti po ashtu edhe nga perandori i Bizantit. Ashoti II (915-928) ja arrin që luftimet për liri ti sjell në përfundim.

Në pjesën e dytë të shekullit XI, mbretëria fillon të shembet nga luftërat e brendshme. Prirësi i fundit mbytet nga bizantinët. Pas kësaj të ikurit armenë krijojnë në Kiliki në vitin 1080 një principatë të pavarur nën udhëheqjen e Rubenidëve. Këta bien në aleancë me pjesëtarë të kryqëzatës kundër Bizantit dhe turqve. Më 1342 mbretëria bie nën sundimin e katolikët të Qipros, mirëpo pas një kohe të shkurt bije nën Mamlukët e Egjiptit e pastaj nën perandorin Osmane.

Në vitin 1828 pjesa veriore e Armenisë bie nën sundimin rusë dhe pas krijimit të Bashkimit Sovjetik themelohet Republika e armenëve (1920) Xhonturqit e ardhur në fuqi më 1908, ndërmarrin më 24 Prill 1915 një aksion për arrestimin, deportimin, dhe gjenocidin e intelektualëve dhe popullsisë armene - gjenocidin armene.

Më 1990 Parlamenti i Armenisë voton për shkëputje nga Bashkimi Sovjetik dhe në vitin 1991 i bashkohet Bashkësisë së Shteteve të Pavarur. Pjesa jugore e vendeve të Armenisë së vjetër gjendet nën administrimin e Turqisë.

Artikulli kryesor : Sistemi shtetëror në Armeni

 

Armenia është një republikë parlamentare demokratike përfaqësuese. Kushtetuta armene i përmbahej modelit të një republike gjysmë presidenciale deri në prill 2018.

Sipas kushtetutës së tanishme të Armenisë, Presidenti është kreu i shtetit që mban kryesisht funksione përfaqësuese, ndërsa Kryeministri është kreu i qeverisë dhe ushtron pushtetin ekzekutiv.

Që nga viti 1995, pushteti legjislativ i është dhënë Azgayin Zhoghov ose Asamblesë Kombëtare, e cila është një parlament njëdhomëshe që përbëhet nga 105 anëtarë.

Indeksi i shteteve të brishta që nga raporti i tij i parë në vitin 2006 deri më i fundit në vitin 2019, e renditi vazhdimisht Armeninë më mirë se të gjitha vendet fqinje (me një përjashtim në 2011).

Armenia ka të drejtë universale të votës mbi moshën tetëmbëdhjetë vjeç.

Njësitë administrative

Armenia është e ndarë në dhjetë provinca (marzer, njëjës marz), me qytetin (kaghak) të Jerevanit (Երևան) që ka status të veçantë administrativ si kryeqyteti i vendit. Shefi ekzekutiv në secilën nga dhjetë provincat është marzpet (guvernatori i marz), i emëruar nga qeveria e Armenisë. Në Jerevan, shefi ekzekutiv është kryetari i bashkisë, i zgjedhur që nga viti 2009.

Brenda çdo krahine ka bashkësi (hamaynkner, njëjës hamaynk). Çdo bashkësi është i vetëqeverisur dhe përbëhet nga një ose më shumë vendbanime (bnakavayrer, njëjës bnakavayr). Vendbanimet klasifikohen ose si qytete (kaghakner, njëjës kaghak) ose fshatra (gyugher, njëjëes gyugh). Që nga viti 2007, Armenia përfshin 915 bashkësi, nga të cilat 49 konsiderohen urbane dhe 866 konsiderohen rurale. Statusin e bashkësisë e ka edhe kryeqyteti Jerevani. Për më tepër, Jerevani është i ndarë në dymbëdhjetë rrethe gjysmë autonome.

Artikulli kryesor : Gjeografia e Armenisë

Armenia është një vend malor në rajonin e Kaukazit të Jugut të Euroazisë. E vendosur në udhëkryqin e Azinë Perëndimore dhe Evropën Lindore, ajo kufizohet me Turqinë në perëndim, Gjeorgjinë në veri, Republikën de facto e pavarur të Nagorno-Karabak, Azerbajxhaninë në lindje dhe në jug (Nahçivan i Azerbaixhanit), dhe Iraninë në jug.

Artikulli kryesor : Ekonomia e Armenisë

Artikulli kryesor : Demografia e Armenisë

Armenët kanë alfabetin e vetë e shpikur nga shejnte Mesrop Mashtotsi në 405 pas Krishtit. Format e ndryshme të këtij alfabetit formuan më vonë në Kaukaz, si për shembull, Alfabeti Gjeorgjian.

Artikulli kryesor : Kultura e Armenisë

Armenia u bë shteti i parë në botë që të miratojë krishterimin si fe shtetërore të saj , në vitet e hershme të shekullit të 4-të (data tradicionalisht vërtetuar është viti 301) Republika e Armenisë moderne e pranon Kishën Apostolike Armene si kisha më e vjetër kombëtare në botë

• Telekomunikacioni
• Transporti
• Ushtria
• Turizmi
• Qeveria
• Kryetari
• Parlamenti
• Ministria - http://www.armeniaforeignministry.com/ Arkivuar 26 janar 2009 tek Wayback Machine

  Commons: Armenia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

• Armenica.org
• CIA - The World Factbook -- Armenia Arkivuar 7 korrik 2005 tek Wayback Machine
• Portali Armeninsë në Evropë Arkivuar 14 prill 2021 tek Wayback Machine (anglisht dhe gjermanisht)
• Extensive Armenia info and links
• The History of the Ancient Near East
• Armenianhistory.info
• Armenian Ministry of Foreign Affairs Arkivuar 26 janar 2009 tek Wayback Machine
• Library of Congress Portals on the World - Armenia
• Armenia's brain drain
• Armenia Pictures Arkivuar 10 korrik 2019 tek Wayback Machine
• Project Communis: blogging from Armenia
• Caucaz.com : Weekly online publishing articles and reports about Armenia and South Caucasus. Available in English and French

 

Bashkësia e Shteteve të Pavarura

Bjellorusia · Gjeorgjia · Armenia · Kazakistani · Kirgizistani · Moldavia · Azerbajxhani¹ · Rusia¹ · Taxhikistani · Turkmenistani · Ukraina · Uzbekistani