Ракъинин систе́ма — юкьван гъед тир Рагъ ва Ракъинилай элкъвезвай вири тӀебиатдин космосдин объектар кьазвай планетдин система я.
Рагъ галаз гравитациядалди алакъа авай объектрин массадин чӀехи пай муьжуьд нисби тир хелветда гьахьнавай ва саки элкъвей цӀарцӀин орбитаяр авай планетрин къене ава; и планетаяр саки кьулу дискдин сергьятра — эклиптикадин кьулувиле ава:
Кьуд мадни гъвечӀи къенепатан планетаяр: Меркурий, Венера, Ччилни Марс (ибуруз гьакӀни Ччилин кӀеретӀдин планетаярни лугьуда) асул гьисабдалди силикатрикайни металликай ибарат жезва. Кьуд къецепатан планетаяр: Юпитер, Сатурн, Уран ва Нептун (ибуруз гьакӀни газдин гигантарни лугьуда) асул гьисабдалди гьидрогендикайни гьелийдикай ибарат жезва ва Ччилин кӀеретӀдин планетайрилай массив я.
Ракъинин системада гъвечӀи телойрив ацӀурнавай кьве област ава. Марсни Юпитердин арада авай Астероидрин чӀул квай затӀариз килигна Ччилин кӀеретӀдин планетаяр галаз сад я, вучиз лагьайтӀа, силикатрикайни металликай ибарат я. Астероидрин чӀулдин виридалайни чӀехи объектар Церера, Паллада ва Веста я. Нептундин орбиталай анихъ муркӀади кьунвай цикай, аммиакдикайни метандикай ибарат тир транснептундин объектар ава, ва и объектрикай виридалайни чӀехи Плутон, Седна, Хаумеа, Макемаке ва Эрида я. И кьве областда агъзурралди гъвечӀи телойриз алава яз, инал гъвечӀи телойрин жуьреба-жуьре популяцияр ава — астероидар, планетрин квазиспутникарни троянар, ччилин мукьва авай астероидар, кентаврар, дамоклоидар, ва гьакӀни Ракъинин системада элячӀна юзазвай кометаяр, метеороидарни космосдин руг.
Муьжуьд планетадилай ругудан ва пуд карлик планетайрин элкъвена къваларив тӀебии спутникар гва. Къецепатан планетайрикай гьар садан элкъвена къваларив рукан гаьлкъаяр ва маса кӀусар гва.
Ракъинин гар (Ракъинилай къвезвай плазмадин сел) гелиосфера лугьудай гъетерин арада авай чкада чкӀанвай дискдин къерехдив агакьзавай куркур арадиз гъизва. Яргъидевирдин кометрин чешме тир Оортдин циф, гелиосферадав гекъигайла, агъзур сеферда кьван гзаф тир мензилдиз чкӀиз жезва.
Ракъинин система Карванд Рехъ галлактикадин пай я.
Ракъинин системадин юкьван объект Рагъ я — G2V спектрал синифдин кьилин галай-галайвилин (последовательность) гъед я, хъипи карлик я. Ракъини системадин вири массадин лап чӀехи пай (99,866 % кьван) кьазва, вичин чӀугуналди ада Ракъинин системадиз талукь тир планетаярни муькуь телояр кьуна хуьзва. Виридалайни чӀехи тир объектар — газдин гигантар амукьзавай массадин 99 % кьазва, ва и 99%-кай 90 % Юпитердинни Сатурндин паюниз аватзава.
Ракъинилай элкъвезвай чӀехи объектрин еке пай практикадин жигьетдай эклиптикадин кьулувал лугьузвай са кьулувиле юзазва. Амма гьа и вахтунда фад-фад кометайризни Клайпер чӀулдин объектриз и кьулувилиз килигна мадни чӀехи алгъундин пӀипӀер авайди я.
Вири планетаярни муькуь объектрин чӀехи пай Ракъинин элкъуьрунихъ галаз Ракъинилай са патаз элкъвезва (сятдин акьрабдин аксиниз, Ракъинин кеферпатан полюсдин патай килигдатӀа). Амма адетдилай къерехдиз акъатнавайбурни авайди я, мисал яз, Галлеян комета. Виридалайни чӀехи тир пипӀен тядивал Меркурийдиз ава — ада Ракъинилай анжах 88 ччилин йикъан къене тамам элкъвена кьил-кьиле ягъиз алакьзава. Виридалайни яргъа авай планета — Нептун — лагьайтӀа, адан элкъуьрунин девир 165 ччилин югъ тешкил ийзва.
Рагъ — Ракъинин системадин гъетни адан асул компонент я. Адан масса ччилин 332 900 массайриз барабар я ва и масса Ракъинин къене синтездин термохвехуьнин реакция хуьн патал бес я. И реакция нетижада асул гьисабдалди электромагнит чукӀун жуьреда генгвилиз чкӀизвай гзаф кьадардин энергия арадиз кьвезва, и чукӀунин максимум далгъайрин яргъивилер 400—700 нм-дин аквадай экьунив кьадай диапазондиз аватзава.
Гъетерин синифриз паюниз килигна, рагъ — G2 синифдин хъипи карлик я.
Экв галаз Ракъини ракъинин гар тӀвар алай акъвазунавачир заряд авай кьусарин сел (плазма) чукӀурзава. И кӀусарин сел сятда 1,5 млн км тядивилив (скорость) чкӀизва, Ракъинин къвалав авай област ацӀурзава ва Ракъинин патав планетар атмосферадин аналог арадиз гъизва (гелиосфера). И атмосфера ракъинилай 100 астрономиядин текда авай яргъивилиз чкӀизва — идаз планетрин арада чка лугьузва.
Ракъинин системадин къенепатан област ччилин кӀеретӀдин планетайрикайни астероидрикай ибарат жезва. Асул гьисабдалдисиликатрикайни металликай ибарат тир къенепатан областдин объектар гекъигайла Ракъиниз мукьва я, и област системадин виридалайни гъвечӀи пай я — адан радиус Юпитерни Сатурн арада авай яргъивилилай гъвечӀи я.
Кьуд къенепатана планетаяр асул гьисабдалди залан химиядин элементрикай ибарат я, абурун тӀимил (0-2) спутникар авайди я ва абуруз гьлкъаяр авайди туш. Гзаф кьадарда абур четиндиз цӀрадай металликай ибарат я (мисал яз, силикатрикай) ва металлар абурун мантияни чкал туькӀуьрзава которые формируют их; ва гьакӀни ракь ва никель хьтин металликай ибарат жезва, ва и металлар абурун хвех арадиз гъизва. Къенепатан планетайрин пудаз — Венерадиз, Ччилиз ва Марсдиз —атмосфера авайди я; виридаз ядай кратерарани ччинин тектоникадин лишанар авайди я, мисал яз, рифтдин чухурарни вулканар.
Астероидар — виридалайни гзаф кьадарда авай Ракъинин системадин гъвечӀи телояр .
Астероидрин чӀул Марсдинни ва Юпитердин арада авай орбита кьазва, Ракъинилай 2,3 ва 3,3 а. т. мензилда. Лугьузва хьи, астероидар - Ракъинин системадин арадиз атунин, гравитациядин хъилерин гъиляй чӀехи са тело арадиз гъиз алакьнавачир амукьаяр я.
Вири параметраяр, къалинвал хкудна, Ччилин гьа параметрийрив гекъигна къалурна.
Планета | Диаметр, гекъигайла | Масса, гекъигайла | Орбитал радиус, а. т. | Элкъуьрунин девир, ччилин ийс | Югъ, гекъигайла | Къалинвал, кг/м³ | Спутникар |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Меркурий | 0,382 | 0,06 | 0,38 | 0,241 | 58,6 | 5427 | авайди туш |
Венера | 0,949 | 0,82 | 0,72 | 0,615 | 243 | 5243 | авайди туш |
Ччил | 1,0 | 1,0 | 1,0 | 1,0 | 1,0 | 5515 | 1 |
Марс | 0,53 | 0,11 | 1,52 | 1,88 | 1,03 | 3933 | 2 |
Юпитер | 11,2 | 318 | 5,20 | 11,86 | 0,414 | 1326 | 67 |
Сатурн | 9,41 | 95 | 9,54 | 29,46 | 0,426 | 687 | 62 |
Уран | 3,98 | 14,6 | 19,22 | 84,01 | 0,718 | 1270 | 27 |
Нептун | 3,81 | 17,2 | 30,06 | 164,79 | 0,671 | 1638 | 13 |
This article uses material from the Wikipedia Лезги чІал (Lezgi č’al) article Ракъинин система, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Къене авайбур CC BY-SA 4.0 лицензиядалди гъил агакьдай я (муькуь затl къалурнавачтlа). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Лезги чІал (Lezgi č’al) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.