Астрономия

грек. ἄστρον — «йондоҙ» и νόμος — «закон») — Ғаләм тураһында фән. Күк есемдәренең урынын, барлыҡҡа килеүен, хәрәкәтен, структураһын һәм системаһын өйрәнә .

Астрономия
Башланыу датаһы	8 б.э.т. мең йыллыҡ
Өйрәнеү объекты	астрономик есем[d] һәм ҡара шыйыҡса[d]
Ҡайҙа өйрәнелә	фән ғилеме[d]
Һештег	Astronomie
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу	astro.
WordLift URL	data.thenextweb.com/tnw/…
Stack Exchange сайты	astronomy.stackexchange.com
Астрономия Викимилектә

Атап әйткәндә, астрономия Ҡояш һәм башҡа йондоҙҙарҙы, Ҡояш системаһындағы планеталарҙы һәм уларҙың экзопланета юлдаштарын, астероидтарҙы, [[кометаларҙы, метеороидтарҙы, планета-ара матдәне, йондоҙ-ара матдәне, пульсарҙарҙы, ҡара упҡындарҙы, томанлыҡтарҙы, галактикаларҙы һәм галактикалар тупланмаһын, квазарҙарҙы һәм башҡа бик күп нәмәләрҙе өйрәнә.

Термин «астрономия» (бор. грек. ἀστρονομία) боронғо грек һүҙенән ἀστήρ, ἄστρον (астер, астрон) — «йондоҙ» һәм νόμος (номос) — «йола, ҡағиҙә, урынлаштырыу».

Астрономия — иң боронғо фәндәрҙең береһе. Ул кешелектең ғәмәли ихтыяждарынан барлыҡҡа килгән.

Ерҙә кешеләр булғандан бирле, уларҙы һәр ваҡыт күктә күргәндәре ҡыҙыҡһындыра. Боронғо заманда уҡ күк есемдәренең күк йөҙөндә хәрәкәте менән һауа торошоноң ваҡыты-ваҡыты менән үҙгәреүе араһындағы бәйләнеште күрәләр. Астрономия ул саҡта астрология менән ныҡлап бутала.

Йондоҙҙар һәм йондоҙлоҡтарҙың торошо буйынса тәүтормош игенселәре миҙгел башланыуын билдәләй. Күсмә ҡәбиләләр Ҡояш һәм йондоҙҙар буйынса йүнәлеш алған. Хронология кәрәклеге календарь төҙөүгә килтергән. Ҡояштың, Айҙың һәм ҡайһы бер йондоҙҙарҙың ҡалҡыуы һәм байыуы менән бәйле төп күренештәр тураһында хатта тарихҡаса булған кешеләр ҙә белгән. Ҡояш менән Ай тотолоуының ваҡыт-ваҡыт ҡабатланыуы бик күптән билдәле. Иң боронғо яҙма сығанаҡтар араһында астрономик күренештәрҙең тасуирламалары, шулай уҡ күк есемдәренең ҡояш сығыу ваҡытын һәм ҡояш байыуын алдан күҙаллауҙың тәүтормош схемалары, ваҡытты иҫәпләү һәм календарҙы һаҡлау ысулдары осрай.

Тарихҡаса булған мәҙәниәттәр һәм боронғо цивилизациялар күк есемдәренең хәрәкәт ҡанундарын белеүҙәрен иҫтә тотҡан күп һанлы астрономик артефакттар ҡалдырған. Мәҫәлән, боронғо Мысыр ҡомартҡылары һәм СтоунҺендж. Бабилдарҙың, гректарҙың, ҡытайҙарҙың, индеецтарҙың, майяларҙың һәм инкыларҙың тәүге цивилизациялары төнгө күк йөҙөнә методик күҙәтеүҙәр яһаған да инде.

Астрономия боронғо Вавилонда, Мысырҙа, Ҡытайҙа һәм Һиндостанда уңышлы үҫешә. Ҡытай йылъяҙмаһында Ҡояштың беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡта тотолоуы тасуирлана. Был теориялар, үҫешкән арифметика һәм геометрия нигеҙендә Урта диңгеҙ илдәрендә христианлыҡҡа тиклемге дәүерҙең һуңғы быуаттарында Ҡояш, Ай һәм яҡты планеталарҙың хәрәкәтен аңлатҡан һәм фаразлаған. Ябай, әммә һөҙөмтәле инструменттар менән бергә Яңырыуға тиклем ғәмәли маҡсаттарҙа хеҙмәт иткәндәр.

Боронғо Грецияла астрономия айырыуса ҙур үҫеш ала. Пифагор беренсе тапҡыр Ерҙең шар формала булыуы тураһында һығымтаға килә, ә Аристарх Самосский Ер Ҡояш тирәләй әйләнә, тигән һығымтаға килә. Гиппарх б. э. т. II быуатта тәүге йондоҙҙар каталогтарының береһен эшләгән. Б. э. II быуатында яҙылған «Альмагест» Птолемей ижадында донъяның геоцентрикзм системаһын билдәләнгән, ул, ғөмүмән, мең йыл ярымға тиерлек ҡабул ителгән. Урта быуаттарҙа астрономия Көнсығыш илдәрендә һиҙелерлек үҫеш ала. XV быуатта Олуғбәк Сәмәрҡәнд эргәһендә ул ваҡытта теүәл булған ҡоралдар менән обсерватория төҙөй. Бында Гиппарх йондоҙҙар каталогынан һуң беренсе төҙөлгән.

XVI быуаттан башлап Европала астрономия үҫешә башлана. Сауҙа һәм навигация үҫеше һәм сәнәғәттең барлыҡҡа килеүе менән бәйле яңы талаптар ҡуйыла, фәнде дин йоғонтоһонан азат итеүгә булышлыҡ итә һәм бер нисә ҙур асышҡа килтерә. Бөтә тәбиғи фәндәрҙән астрономия папа курияһының (Ватикандағы административ орган) иң күп һөжүмөнә дусар була. Тик 1822 йылда инквизиция, католик сиркәүенең алдағы ҡараштарына ҡаршы сығып, формаль рәүештә Римда Ерҙең хәрәкәте һәм Ҡояштың хәрәкәтһеҙлеге тураһында фекерҙәр яҙылған китаптар баҫтырып сығарыу рөхсәт ителә, тип иғлан итә. Бынан һуң, 1835 йылда тыйылған китаптар индексы баҫылып сыҡҡас, унан Коперник, Кеплер һәм Галилей исемдәре алып ташлана.

Фәнни астрономияның һуңғы бүленеше Яңырыу дәүерендә була. Тик телескопты уйлап табыу ғына астрономияның заманса бойондороҡһоҙ фәнгә әйләнеүенә мөмкинлек бирә.

Астрономияға астрометрия, йондоҙҙар навигацияһы, күҙәтеү астрономияһы, календарь булдырыу, хатта астрология инә. Бөгөнгө көндә профессиональ астрономия йыш ҡына астрофизика синонимы булараҡ ҡарала.

Хәҙерге астрономияның барлыҡҡа килеүе Птолемей (II быуат) донъяһының геоцентрик системаһын кире ҡағыу һәм уны Николаус Коперниктың гелиоцентрик системаһы менән алмаштырыу (XVI быуат уртаһы), күк есемдәрен телескоп менән өйрәнеү (Галилей, XVII быуат башы) һәм донъяның тартылыу көсө законын асыу (Исаак Ньютон, XVIII быуат аҙағы). XVIII—XIX быуаттар астрономия өсөн Ҡояш системаһы, беҙҙең Галактика һәм йондоҙҙарҙың, Ҡояштың, планеталарҙың һәм башҡа йыһан есемдәренең физик тәбиғәте тураһында мәғлүмәт һәм белем туплау осоро була.

XX быуаттың фәнни-техник революцияһы астрономия һәм бигерәк тә астрофизика үҫешенә ҙур йоғонто яһай.

Эре оптик телескоптарҙың барлыҡҡа килеүе, юғары сиселешле радиотапшырыуҙар булдырыу, системалы күҙәтеүҙәрҙе тормошҡа ашырыу Ҡояштың күп миллиард йондоҙҙарҙан — галактикаларҙан торған диск формаһындағы ғәйәт ҙур системаның бер өлөшө булыуын асыҡлауға килтерә. XX быуат башында астрономдар был системаның миллионлаған оҡшаш галактикаларҙың береһе булыуын асыҡлаған.

Башҡа галактикаларҙы асыу экстрагалактик астрономия үҫешенә этәргес була. Галактикаларҙың спектрын тикшереү Эдвин Хабблға 1929 йылда «галактикаларҙың таралыуы» күренешен асыҡларға мөмкинлек бирә, һуңыраҡ ул " ғаләмдең киңәйеүенә " нигеҙләнгән аңлатмалар ала.

Ерҙең ракеталарын һәм яһалма юлдаштарын атмосферанан тыш астрономик күҙәтеүҙәр үткәреү өсөн ҡулланыу йыһан есемдәренең яңы төрҙәрен асыуға килтерә: радиогалактика, квасарҙар, импульстар, рентген сығанаҡтары һ. б Йондоҙҙар эволюцияһы һәм Ҡояш системаһы космогониһы теорияһы нигеҙҙәре эшләнә. XX быуат астрофизикаһына релятивистик космология — Ғаләм эволюцияһы теорияһы өлгәшелә.

Астрономия — профессионал булмағандар әүҙем роль уйнай алған бик аҙ һанлы фәндәрҙең береһе: һәүәҫкәр астрономия бер нисә мөһим астрономик асышҡа булышлыҡ итә.

 

 

Хәҙерге астрономия бер-береһе менән тығыҙ бәйләнгән бер нисә киҫәккә бүленә, шуға күрә астрономияның бүленеше ниндәйҙер кимәлдә ирекле. Астрономияның төп тармаҡтары:

• астрометрия — йондоҙҙарҙың күҙгә күренгән торошон һәм хәрәкәттәрен өйрәнә. Элек астрометрияның роле шулай уҡ күк есемдәренең хәрәкәтен өйрәнеү юлы менән географик координаталарҙы һәм ваҡытты юғары аныҡлыҡ менән билдәләү була (хәҙер бының өсөн башҡа ысулдар ҡулланыла). Хәҙерге астрометрия түбәндәгеләрҙән тора:
• фундаменталь астрометрия, күҙәтеүҙәрҙән күк есемдәре координаталарын билдәләү, йондоҙ тороштары каталогтарын төҙөү һәм астрономик параметрҙарҙың һанлы ҡиммәттәрен билдәләү — йондоҙҙар координаталарындағы тәбиғи үҙгәрештәрҙе иҫәпкә алырға мөмкинлек биргән дәүмәлдәрҙе билдәләү бурысы тора;
• төрлө координаталар ярҙамында күк есемдәренең күҙгә күренеп торған торошон һәм хәрәкәтен билдәләүҙең математик ысулдарын, шулай уҡ ваҡыт үтеү менән яҡтыртҡыстар координаталарында тәбиғи үҙгәрештәр теорияһын эшләгән сферик астрономия
• Теоретик астрономия күк есемдәре орбиталары орбиталарының билдәле элементтарынан (кире проблема) күк есемдәренең эфемеристарын (күренеп торған торошон) иҫәпләү ысулдары менән билдәләү ысулдарын тәҡдим итә.
• Күк механикаһы универсаль гравитация көстәре тәьҫирендә күк есемдәре хәрәкәте закондарын өйрәнә, күк есемдәренең массаһын һәм формаһын һәм уларҙың системаларының тотороҡлолоғон билдәләй.

Был өс бүлек, нигеҙҙә, астрономияның беренсе мәсьәләһен хәл итә (күк есемдәре хәрәкәтен өйрәнеү), һәм уларҙы йыш ҡына классик астрономия тип атайҙар.

• Астрофизика күк объекттарының төҙөлөшөн, физик үҙенсәлектәрен, химик составын өйрәнә. а) ғәмәли (күҙәтеү) астрофизикаға бүленә, уларҙа астрофизик тикшеренеүҙәрҙең ғәмәли ысулдары һәм ҡоралдар һәм ҡоралдар эшләнә; б) физика ҡанундары нигеҙендә күҙәтелгән физик күренештәргә аңлатмалар бирелгән теоретик астрофизика.

Астрофизика бүлеге бер нисә үҙенсәлекле тикшеренеү ысулдарына айырыла.

• Йондоҙ астрономияһы йондоҙҙарҙың, йондоҙҙар системаһының һәм йондоҙ-ара материяның физик үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып арауыҡ таралыуы һәм хәрәкәте законлылыҡтарын өйрән.
• Космохимия йыһан есемдәренең химик составын, Ғаләмдә химик элементтарҙың күплеге һәм таралыу закондарын, йыһан матдәһе барлыҡҡа килгәндә атомдарҙың ҡушылыу һәм күсенеү процестарын өйрәнә. Ҡайһы берҙә радиоактив тарҡалыу процестарын һәм йыһан есемдәренең изотоп составын өйрәнеүсе ядро космохимияһы айырыла. Нуклеогенез космохимия сиктәрендә ҡаралмай.

Был ике бүлектә, нигеҙҙә ,астрономияның икенсе мәсьәләһе хәл ителә (күк есеме төҙөлөшө).

• Космогония күк есемдәренең, шул иҫәптән беҙҙең Ерҙең килеп сығышын һәм эволюцияһын тикшерә.
• Космология Ғаләм төҙөлөшө һәм үҫешенең дөйөм закондарын өйрәнә.

Күк есемдәре тураһындағы барлыҡ белемдәр нигеҙендә астрономияның һуңғы ике киҫәге уның өсөнсө мәсьәләһен хәл итә (күк есемдәренең килеп сығышы һәм эволюцияһы).

Дөйөм астрономия курсы астрономияның төрлө тармаҡтары алған төп ысулдар һәм төп һөҙөмтәләр тураһында мәғлүмәтте системалы рәүештә күрһәтеүҙе үҙ эсенә ала.

XX быуаттың икенсе яртыһында ғына барлыҡҡа килгән яңы йүнәлештәрҙең береһе — археоастромия, ул боронғо кешеләрҙең астрономик белемен өйрәнә һәм Ерҙең прецессия күренешенә нигеҙләнгән боронғо ҡоролмаларҙы даталауға булышлыҡ итә.

Йондоҙло астрономия

 

Йондоҙҙар һәм йондоҙҙар эволюцияһын өйрәнеү Ғаләм тураһында аңлауыбыҙҙың нигеҙе булып тора. Астрономдар күҙәтеүҙәр менән дә, теоретик моделдәр менән дә йондоҙҙарҙы өйрәнә, ә хәҙер компьютер цифрлы моделләштереү ярҙамында өйрәнелә.

Йондоҙҙар газ-саң томанлығында барлыҡҡа килә. Томанлыҡтың етерлек тығыҙ участкалары ауырлыҡ көсө менән ҡыҫылырға мөмкин. Температура етерлек ҙурайғас, протостар йәҙрәһендә термоядро реакциялары башлана һәм йондоҙға әйләнә.ып:.

Элементтарҙың барыһы ла тиерлек, водород һәм гелийҙан ауырыраҡтары, йондоҙҙарҙа барлыҡҡа килә.

 

Астрономия төп бурысы булып тора.:

1. Күк есемдәренең арауыҡтағы фактик торошон һәм хәрәкәттәрен өйрәнеү, уларҙың ҙурлығын һәм формаһын билдәләү.
2. Күк есемдәре төҙөлөшөн өйрәнеү, уларҙа матдәнең химик составын һәм физик үҙенсәлектәрен (тығыҙлығын, температураһын һ.б.) өйрәнеү.
3. Айырым күк есемдәренең килеп сығышы һәм үҫеше проблемаларын һәм улар барлыҡҡа килтергән системаларҙы хәл итеү.
4. Ғаләмдең иң дөйөм үҙенсәлектәрен өйрәнеү, Ғаләмдең күҙәтелгән өлөшө — Метагалаксия теорияһын төҙөү..

Был проблемаларҙы хәл итеү теоретик та, ғәмәли ҙә тикшеренеүҙең һөҙөмтәле ысулдарын эшләүҙе талап итә. Беренсе мәсьәлә борон башланған оҙайлы күҙәтеүҙәр, шулай уҡ 300 йыл самаһы билдәле механика ҡанундары нигеҙендә хәл ителә. Шуға күрә астрономияның был өлкәһендә иң бай мәғлүмәт бар, бигерәк тә Ерҙең күк есемдәренә сағыштырмаса яҡын : Ай, Ҡояш, планеталар, астероидтар һ. б.

Икенсе мәсьәләне спектраль анализ һәм Фотоға төшөрөү барлыҡҡа килеү менән хәл итергә мөмкин була. Күк есемдәренең физик үҙенсәлектәрен өйрәнеү XIX быуаттың икенсе яртыһында башлана, ә төп проблемалары — һуңғы йылдарҙа ғына.

Өсөнсө мәсьәлә күҙәтеүсе материал туплауҙы талап итә. Хәҙерге ваҡытта бындай мәғлүмәттәр күк есемдәренең һәм уларҙың системаларының барлыҡҡа килеүен һәм үҫешен аныҡ тасуирлау өсөн етерлек түгел әле. Шуға күрә был өлкәлә белем дөйөм фекерләүҙәр һәм бер нисә ышаныслы гипотеза менән генә сикләнгән.

Дүртенсе мәсьәлә — иң ҙуры һәм иң ҡатмарлыһы. Практика күрһәтеүенсә, уны хәл итеү өсөн ғәмәлдәге физик теориялар етмәй. Матдә торошон һәм физик процестарҙы тығыҙлыҡтың, температураның, баҫымдың сикле ҡиммәттәре буйынса тасуирларға һәләтле дөйөм физик теория булдырырға кәрәк. Был мәсьәләне хәл итеү өсөн бер нисә миллиард яҡтылыҡ йылы алыҫлығында урынлашҡан Ғаләм төбәктәрендә күҙәтеү мәғлүмәттәре талап ителә. Заманса техник мөмкинлектәр был өлкәләрҙе ентекләп тикшерергә мөмкинлек бирмәй. Шуға ҡарамаҫтан, әлеге ваҡытта был бурыс иң көнүҙәк булып тора һәм ҡайһы бер ил астрономдары, шул иҫәптән Рәсәй тарафынан да уңышлы хәл ителә.

Астрономияла, башҡа фәндәрҙәге кеүек, хәл ителмәгән проблемалар күп.

• Телескоп һәм башҡа ҡоролмалар менән Астрономик обсерватория
• Спектрограф
• Бинокль

 

XX быуатта астрономия ике төп тармаҡҡа бүленә:

1. күҙәтеү астрономияһы — күк есемдәре буйынса күҙәтеү мәғлүмәттәрен алыу, улар артабан анализлана;
2. теоретик астрономия — астрономик объекттарҙы һәм күренештәрҙе тасуирлау өсөн моделдәр (аналитик йәки компьютер) эшләүгә йүнәлтелгән.

Был ике тармаҡ бер-береһен тулыландыра: теоретик астрономия күҙәтеү һөҙөмтәләренә аңлатмалар эҙләй, ә күҙәтеү астрономияһы теоретик һығымталар һәм гипотезалар өсөн материал һәм уларҙы тикшереү мөмкинлеген бирә.

Күпселек астрономик күҙәтеүҙәр булып күренеп торған яҡтылыҡты һәм башҡа электромагнит нурланышты яҙыу һәм анализлау тора Астрономик күҙәтеүҙәрҙе үлсәүҙәр башҡарылған электромагнит спектр өлкәһе буйынса бүлергә мөмкин. Спектрҙың ҡайһы бер өлөштәрен Ерҙән (йәғни уның өҫтөндә) күҙәтергә мөмкин, ә башҡа күҙәтеүҙәр тик бейеклектәрҙә йәки йыһанда ғына (Ер орбитаһында йыһан аппараттарында) башҡарыла. Был тикшеренеү төркөмдәре тураһында тулыраҡ мәғлүмәт түбәндә бирелә:

Оптик астрономия

Оптик астрономия (шулай уҡ күренеп торған яҡтылыҡ астрономияһы тип тә атала) — йыһанды тикшереүҙең иң боронғо формаһы. Тәүҙә күҙәтеүҙәр ҡул көсө менән һыҙыла. XIX быуат аҙағында һәм XX быуаттың күп өлөшөндә фотоһүрәттәр буйынса тикшеренеүҙәр алып барыла. Хәҙер һүрәттәрҙе цифрлы детекторҙар, атап әйткәндә, зарядлы-парлы ҡоролмалар (ПВС) нигеҙендә детекторҙар ала. Күренеп торған яҡтылыҡ яҡынса 4 000 Ǻ 7000 Ǻ (400—700 нанометр) диапазонын ҡаплаһа ла, был диапазонда ҡулланылған ҡорамалдар яҡын ультрафиолет һәм инфраҡыҙыл диапазонды тикшереү мөмкинлеген бирә.

Инфраҡыҙыл астрономия

 

Инфраҡыҙыл астрономия күк есемдәренең инфраҡыҙыл нурланышын яҙыуға һәм анализлауға ҡағыла. Уның тулҡын оҙонлоғо күренеп торған яҡтылыҡ тулҡын оҙонлоғона яҡын булһа ла, инфраҡыҙыл нурланыш атмосфера тарафынан ныҡ һеңдерелә, бынан тыш, был диапазонда Ер атмосфераһы ныҡлы бүленеп сыға. Шуға күрә инфраҡыҙыл нурланышты өйрәнеү обсерваториялары юғары һәм ҡоро урындарҙа йәки йыһанда урынлаштырылырға тейеш. Инфраҡыҙыл спектр үтә һалҡын, күҙгә күренгән яҡтылыҡ бүлеп сығара алмаҫлыҡ объекттарҙы (мәҫәлән, планеталар һәм йондоҙҙар тирәләй газ-саң дискыларын) өйрәнеү өсөн файҙалы. Инфраҡыҙыл нурҙар күҙгә күренгән яҡтылыҡты йотҡан саң болоттары аша үтә ала, был йәш йондоҙҙарҙы молекуляр болоттарҙа һәм галактик йәҙрәләрҙә күҙәтергә мөмкинлек бирә. Ҡайһы бер молекулалар инфраҡыҙыл диапазонда ҡеүәтле бүлеп сығара, һәм был астрономик объекттарҙың химик составын өйрәнергә (мәҫәлән, кометаларҙа һыу табырға) мөмкинлек бирә).

Ультрафиолет астрономияһы

Ультрафиолет астрономия яҡынса 100 —3200 Å (10-320 нанометр) тулҡын оҙонлоғо менән шөғөлләнә. Был тулҡын оҙонлоғондағы яҡтылыҡты Ер атмосфераһы һеңдерә, шуға күрә был диапазонды өйрәнеү юғары атмосферанан йәки йыһандан башҡарыла. Ультрафиолет астрономия эҫе йондоҙҙарҙы (O һәм B кластарын) өйрәнеү өсөн ҡулайлыраҡ, сөнки нурланыштың төп өлөшө ошо диапазонға тура килә. Был үҙ эсенә башҡа галактикаларҙа һәм планета томанлыҡтарында зәңгәр йондоҙҙарҙы, супернова ҡалдыҡтарын, әүҙем галактик йәҙрәләрҙе өйрәнеүҙе үҙ эсенә ала. Әммә ультрафиолет нурланышты йондоҙ-ара саң еңел һеңдерә, шуға күрә уның өсөн үлсәү һөҙөмтәләрен төҙәтергә кәрәк.

Радиоастрономия

 

Радиоастрономия — тулҡын оҙонлоғо бер миллиметрҙан (яҡынса) ҙурыраҡ булған нурланышты өйрәнеү. Радиоастрономия астрономик күҙәтеүҙәрҙең башҡа төрҙәренән айырылып тора, сөнки өйрәнелә торған радиотулҡындарҙы айырым фотондар сифатында түгел, ә тулҡындар тип ҡарарға мөмкин. Әйтәйек, амплитуданы ла, радиотулҡындар фазаһын да үлсәргә мөмкин, ә ҡыҫҡа тулҡындар өсөн ул тиклем еңел түгел.

Ҡайһы бер радиотулҡындар йылылыҡ нурланышы рәүешендәге астрономик объекттар тарафынан сығарылһа ла, Ерҙән күҙәтелгән радиоэмиссияның күп өлөшөн синхротрон нурланыш тәшкил итә, ул электрондар магнит ҡырында хәрәкәт иткәндә барлыҡҡа килә. Бынан тыш, ҡайһы бер спектраль һыҙыҡтар йондоҙ-ара газ, атап әйткәндә, оҙонлоғо 21 см булған нейтраль водородтың спектраль һыҙығы ярҙамында барлыҡҡа килә.

Радиодиапазонда йыһан объекттарының күп төрлөлөгө, атап әйткәндә, өр-яңы йондоҙҙар, йондоҙ,-ара газ, пульсарҙар һәм актив галактик йәҙрәләр күҙәтелә..

Рентген астрономияһы

Рентген астрономияһы рентген диапазонында астрономик объекттарҙы өйрәнә. Ғәҙәттә объекттар рентген нурҙары бүлеп сығара:

• синхротрон механизмы (магнит ҡырҙарында хәрәкәт итеүсе релятивистик электрондар)
• йоҡа газ ҡатламдарынан йылылыҡ нурланышы 107 К (10 млн кельвин — тежеү нурланышы тип аталған);
• ҙур газ есемдәренең йылылыҡ нурланышы 107 К-нан юғарыраҡ йылытыла (бөтөнләй ҡара тән нурланышы тип атала)

Рентген нурҙарын Ер атмосфераһы һеңдергәнлектән, рентген күҙәтеүҙәре башлыса орбиталь станцияларҙан, ракеталарҙан йәки йыһан аппараттарынан башҡарыла. Йыһандағы билдәле рентген сығанаҡтарына: рентген ҡуш йондоҙҙар, пульсарҙар, супернова ҡалдыҡтары, эллиптик галактикалар, галактика тупланмалары, әүҙем галактика йәҙрәләре инә.

Гамма-нур астрономияһы

Гамма-нур астрономияһы — астрономик объекттарҙың иң ҡыҫҡа тулҡын нурланышын өйрәнә.. Гамма нурҙарын туранан-тура (Комптон телескобы кеүек юлдаштар) йәки ситләтеп (атмосфера Черенков телескоптары тип аталған махсус телескоптар ярҙамында) күҙәтергә мөмкин. Был телескоптарҙа Комптон эффекты, шулай уҡ Черенков нурланышы кеүек төрлө физик процестар арҡаһында гамма-нурҙарҙы Ер атмосфераһы һеңдергәндә барлыҡҡа килгән күҙгә күренеп торған яҡтылыҡ ялтырауыҡтары теркәлгән.

Гамма-нур сығанаҡтарҙың күпселеге — гамма-нурҙар шартлауы, улар бер нисә миллисекундтан алып мең секундҡа тиклем гамма-нурҙар бүлеп сығара. Гамма-нурланыш сығанаҡтарының 10 проценты ғына оҙаҡ ваҡыт әүҙем эшләй. Улар, атап әйткәндә, пульсарҙар, нейтрон йондоҙҙар һәм әүҙем галактик йәҙрәләрҙә ҡара упҡындарға дәғүәселәр.

Электромагнит нурланыш менән бәйле булмаған астрономия

Нейтрино астрономияһында нейтриноларҙы асыҡлау өсөн SAGE, GALLEX, I/III Камиока кеүек махсус ер аҫты объекттары ҡулланыла. Бынан тыш, хәҙерге заман обсерваториялары йыһан нурҙарын теркәй ала, сөнки был бик юғары энергиялы киҫәксәләр, улар Ер атмосфераһына ингәндә икенсел киҫәксәләр каскадтарын бирә. Бынан тыш, буласаҡ ҡайһы бер нейтрино детекторҙары ер атмосфераһына йыһан нурҙары ингәндә тыуған киҫәксәләргә лә туранан-тура һиҙгерлек күрһәтә.

Гравитацион-тулҡын астрономияһы астрономия астрономияның яңы йүнәлеше булып тора, ул компактлы объекттарҙы күҙәтеү өсөн гравитацион тулҡын детекторҙарын ҡулланырға тырыша. Бер нисә обсерватория төҙөлгән, мәҫәлән, ЛИГО гравитацион обсерваторияһының лазер интерферометры. Гравитацион тулҡындар тәүге тапҡыр 2015 йылда асыҡлана.

Планетар астрономия күк есемдәрен ерҙәге күҙәтеүҙәр менән генә түгел, ә йыһан аппараттары ярҙамында уларҙы туранан-тура өйрәнеү менән дә шөғөлләнә, шул иҫәптән материя өлгөләрен Ергә еткерә. Бынан тыш, күп кенә ҡулайламалар орбитала йәки күк есемдәре өҫтөндә төрлө мәғлүмәт йыя, ә ҡайһы берҙәре унда төрлө тәжрибәләр үткәрә.

Күк механикаһы һәм астрометрия

Астрометрия — астрономияның иң боронғо бүлектәренең береһе. Күк объекттарының торошон үлсәү менән шөғөлләнә. Ҡасандыр навигацияла Ҡояштың, Айҙың, планеталарҙың һәм йондоҙҙарҙың ҡайҙа урынлашыуы тураһында аныҡ мәғлүмәттәр бик мөһим роль уйнаған. Планеталарҙың торошон ентекле үлсәү гравитацион пертурбацияларҙы тәрән аңлауға килтерә, был уларҙың үткән урынын юғары теүәллек менән иҫәпләргә һәм киләсәкте күҙалларға мөмкинлек бирә. Был тармаҡ күк механикаһы булараҡ билдәле. Хәҙер Ергә яҡын объекттарҙы күҙәтеү уларға яҡынлашыуҙы, шулай уҡ ер менән төрлө объекттарҙың бәрелешеүен алдан белергә мөмкинлек бирә..

Яҡын-тирәләге йондоҙҙарҙың параллакстарын үлсәү йыһандағы алыҫ арауыҡтарҙы билдәләү һәм Ғаләмдең масштабын үлсәү өсөн нигеҙ булып тора. Был үлсәүҙәр алыҫ йондоҙҙарҙың үҙенсәлектәрен билдәләү өсөн нигеҙ булып тора; үҙенсәлектәрен күрше йондоҙҙар менән сағыштырырға мөмкин. Радиаль тиҙлектәрҙе үлсәү һәм күк есемдәренең үҙ хәрәкәте был системаларҙың кинематикаһын беҙҙең галактикала өйрәнергә мөмкинлек бирә. Астрометрик һөҙөмтәләр ҡараңғы материяның галактикала таралыуын үлсәү өсөн ҡулланыла ала..

1990-сы йылдарҙа ҙур экстрасоляр планеталарҙы (күрше йондоҙҙар тирәләй әйләнгән планеталарҙы) асыҡлау өсөн йондоҙ тирбәлеүҙәрен үлсәүҙең астрометрик ысулдары ҡулланыла..

Атмосферанан тыш булған астрономия

Йыһан техникаһы ярҙамында үткәрелгән тикшеренеүҙәр күк есемдәрен һәм йыһан мөхитен өйрәнеү ысулдары араһында айырым урын биләй. 1957 йылда СССР-ҙа донъяла беренсе яһалма ер юлдашы ебәрелеү был тикшеренеүҙәрҙеү башланғысы була… Йыһан аппараттары электромагнит нурланыштың бөтә тулҡын оҙонлоғо диапазондарында тикшеренеүҙәр үткәреү мөмкинлеген бирә. Шуға күрә хәҙерге астрономияны йыш ҡына бөтә тулҡын астрономияһы тип атайҙар. Атмосферанан тыш күҙәтеүҙәр йыһанда Ер атмосфераһы йотҡан йәки бик ныҡ үҙгәргән нурланыш алырға мөмкинлек бирә: ҡайһы бер тулҡын оҙонлоғондағы радиоэлемтәләр Ергә барып етмәй, шулай уҡ Ҡояштан һәм башҡа есемдәрҙән корпускуляр нурланыш ала. Йондоҙҙарҙың һәм томанлыҡтарҙың, планета-ара һәм йондоҙ-ара мөхиттең быға тиклем килеп сыҡмаған нурланыш төрҙәрен өйрәнеү Ғаләмдең физик процестары тураһындағы белемдәребеҙҙе байытты. Атап әйткәндә, рентген нурланышының быға тиклем билдәле булмаған сығанаҡтары — рентген пульсарҙары табылған. Алыҫ есемдәрҙең тәбиғәте һәм уларҙың системалары тураһында күп мәғлүмәт төрлө йыһан аппараттарында ҡуйылған спектрографтар ярҙамында үткәрелгән тикшеренеүҙәр ярҙамында ла алына.

Күп каналлы астрономия

Күп каналлы астрономия электромагнит нурланышты, гравитацион тулҡындарҙы һәм уны өйрәнеү өсөн бер үк космик объект йәки күренеш бүлеп сығарған элементар киҫәксәләрҙе бер үк ваҡытта ҡабул итеүҙе ҡуллана.

Теоретик астрономия

Теоретик астрономдар аналитик моделдәрҙе (мәҫәлән, йондоҙҙарҙың яҡынса тәртибе өсөн политроптарҙы) һәм һанлы моделләштереүҙе үҙ эсенә алған ҡоралдарҙың киң спектрын ҡуллана. Һәр ысулдың үҙ өҫтөнлөгө бар. Процестың аналитик моделе, ғәҙәттә, бының ни өсөн булғанын яҡшыраҡ аңлай. Һан моделдәре, моғайын, башҡаса күренмәҫ күренештәр һәм эффекттар барлығын күрһәтергә мөмкин..

Астрономия өлкәһендәге теоретиктар теоретик моделдәр төҙөргә һәм тикшеренеүҙәрҙә был симуляцияларҙың эҙемтәләрен асыҡларға тырыша. Был күҙәтеүселәргә моделде кире ҡаға алған йәки бер нисә альтернатив йәки ҡапма-ҡаршылыҡлы моделдәр араһында һайлауҙа ярҙам иткән мәғлүмәттәрҙе эҙләргә мөмкинлек бирә. Теоретиктар шулай уҡ яңы мәғлүмәттәрҙе иҫәпкә алыу өсөн модель төҙөүҙә йәки үҙгәртеүҙә тәжрибә үткәрә. Айырмалы булған осраҡта һөҙөмтәне минималь үҙгәрештәр индереп төҙәтеүгә өлгәшергә тырышыу дөйөм йүнәлеш булып тора. Ҡайһы бер осраҡтарҙа ваҡыт үтеү менән ҡапма-ҡаршылыҡлы мәғлүмәттәрҙең күплеге моделдән бөтөнләй баш тартыуға килтереүе мөмкин.

Теоретик астрономдар өйрәнгән темаларға йондоҙ динамикаһы һәм галактикалар эволюцияһы, Ғаләмдең күләмле төҙөлөшө, йыһан нурҙарының килеп сығышы, дөйөм сағыштырмалыҡ һәм физик космология, атап әйткәндә ҡыллы космология һәм киҫәксәләр астрофизикаһы инә. Сағыштырмалыҡ физик күренештәрҙә гравитация ҙур роль уйнаған күләмле структураларҙы өйрәнеү өсөн мөһим. Был ҡара упҡындарҙы һәм гравитацион тулҡындарҙы өйрәнеү өсөн нигеҙ булып тора. Астрономияла киң ҡабул ителгән һәм өйрәнелгән теорияларҙың һәм моделдәрҙең ҡайһы берҙәре хәҙер Lambda-CDM моделенә индерелгән ҙур шартлау, космос экспансияһы, ҡараңғы материя, фундаменталь физик теориялар булып тора.

Һәүәҫкәрҙәр астрономияһы

Астрономия — һәүәҫкәрҙәрҙең өлөшө ҙур булған фәндәрҙең береһе. Һәүәҫкәрҙәрҙең техник мөмкинлектәре күпкә әҙерәк булһа ла, һәүәҫкәр күҙәтеүҙәрҙең дөйөм күләме профессионалға ҡарағанда ҙурыраҡ. Ҡайһы саҡта үҙ ҡорамалдарын төҙөйҙәр (2 быуат элекке кеүек). Ниһайәт, ғалимдарҙың күбеһе ошо мөхиттән сыҡҡан. Һәүәҫкәр астрономдарҙы күҙәтеүҙең төп объекттары булып Ай, планеталар, йондоҙҙар, кометалар, метеор ҡойма ямғырҙар һәм тәрән арауыҡтың төрлө объекттары тора, улар: йондоҙҙар тупланмаһы, галактикалар һәм томанлыҡтар. Һәүәҫкәр астрономия, һәүәҫкәр астрофотография тармаҡтарының береһе — төнгө күк йөҙө участкаларының фотоһүрәте. Мауығыусыларҙың күбеһе айырым объекттарға, объект төрҙәренә йәки ваҡиға төрҙәренә махсуслаша.

Һәүәҫкәрҙәр күбеһе күҙгә күренгән спектрҙа эшләй, әммә ҙур булмаған өлөшө башҡа тулҡын оҙонлоғонда тәжрибә үткәрә. Был ябай телескоптарҙа инфраҡыҙыл фильтрҙар ҡулланыуҙы, шулай уҡ радио телескоптар ҡулланыуҙы үҙ эсенә ала. Һәүәҫкәр радиоастрономия пионеры — Карл Янский, ул 1930 йылдарҙа радиотапшырыуҙарҙа күк йөҙөн күҙәтә башлай. Ҡайһы бер һәүәҫкәр астрономдар йорт телескоптарын да, радио телескоптарын да ҡуллана,..

Һәүәҫкәр астрономдар был фәнгә үҙ өлөшөн индереүен дауам итә. Был уларҙың өлөшө һиҙелерлек булырға мөмкин булған бик аҙ дисциплиналарҙың береһе. Йыш ҡына улар йондоҙҙарҙың астероидтар менән ҡапланыуын күҙәтә, һәм был мәғлүмәттәр астероидтарҙың орбиталарын аныҡлау өсөн ҡулланыла. Ҡайһы саҡта һәүәҫкәрҙәр кометалар таба, һәм уларҙың күбеһе үҙгәреүсән йондоҙҙарҙы даими күҙәтә. Ә цифрлы технологияларҙың алға китеше һәүәҫкәрҙәргә астрофотографияла иҫ киткес алға китеш яһарға мөмкинлек бирә.

2009 йыл Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы тарафынан Халыҡ-ара астрономия йылы тип иғлан ителә. Төп баҫым йәмғиәттең астрономияға ҡыҙыҡһыныуын арттырыуға һәм уны аңлауға яһала. Ошо уҡ маҡсатта йыл һайын астрономия көнө үткәрелә. 24 сентябрҙә, 2020 йылда 15-се ултырышта һәм 2021 йылдың 24-25 мартында Космос миссияһын планлаштырыу буйынса консультатив төркөмдөң (ЦГКПМ) 18-сы ултырышында, шулай уҡ 2021 йылдың 30 апрелендә планеталарҙы һаҡлау буйынса 7-се конференцияла БМО Секретариатына 2029 йылды Халыҡ-ара планеталарҙы һаҡлау йылы тип иғлан итеү тураһында ғариза биреү тураһында ҡарар тикшерелә.

Айырым предмет булараҡ СССР мәктәптәрендә астрономия 1932 йылда индерелә (7-се һәм 9-сы кластарҙа), 1935 йылда 10-сы класҡа күсерелә. 1993 йылдан астрономия мәктәп программаһында факультатив булып ҡала, һәм ул уҡыу программаһынан юҡҡа сыға тиерлек. ВЦИОМ-дың һорауламаһы буйынса, 2007 йылда рәсәйлеләрҙең 29 проценты Ер Ҡояш тирәләй әйләнеп йөрөмәй, киреһенсә — Ҡояш Ер тирәләй әйләнә, ә 2011 йылда рәсәйлеләрҙең 33 проценты шундай ҡарашта булған, тип иҫәпләгән. 2017 йылдың 1 сентябренән Рәсәй мәктәптәрендә астрономияны уҡытыу мотлаҡ була (10-сы йәки 11-се класта)..

• УДК 52
• Государственный рубрикатор научно-технической информации (ГРНТИ) (по состоянию на 2001 год): 41 АСТРОНОМИЯ(недоступная ссылка)

• Кононович Э. В., Мороз В. И. Общий курс Астрономии / Под ред. Иванова В. В.. — 2-е изд. — М.: Едиториал УРСС, 2004. — 544 с. — (Классический университетский учебник). — ISBN 5-354-00866-2. Архивная копия от 6 февраля 2012 на Wayback Machine (Тикшерелеү көнө: 31 октябрь 2012)
• Стивен Маран. Астрономия для «чайников» = Astronomy For Dummies. — М.: «Диалектика», 2006. — С. 256. — ISBN 0-7645-5155-8.
• Повитухин Б. Г. Астрометрия. Небесная механика: Учебное пособие. — Бийск: НИЦ БиГПИ, 1999. — 90 с.
• К. Фламмарион. Живописная астрономия. — Санкт-Петербург, 1900.
• К. Фламмарион. Жители небесных миров. — С.-Пб: Типография А. Траншели, 1876. — Т. 1—2.

	Портал «Астрономия»
	астрономия Викиһүҙлектә
	Астрономия Викидәреслектә
	Категория:Астрономия Викикитапханала
	Астрономия Викимилектә
	Астрономия Викияңылыҡтарҙа

• Astronomy — History A — G. Forbes — 1909 (eLib Project) (недоступная ссылка с 21-05-2013 [3100 көнө])
• Баев К. Л., В. Ә Шишаков. «Мироведение Начатки» (1947)
• Клейбер И. А. Астрономия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Астрогнозия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)