מטבע: צאלמיטל

מען באַניצט מטבעות כּדי קויפן זאכן. מיט אַנדערע װערטער, מטבעות זײַנען אַ ממשותדיקע פֿאָרעם געלט, װאָס װערט נישט באַשאַפֿן פֿון פּאפּיר (באנקנאטן). געװײנטלעך, מטבעות זענען קײַלעכיק און שטעלן אױס טעקסט און בילדער. דאָס פֿאָרשן מטבעות הײסט „נומיזמאַטיק.“

היסטאָרישע מטבעות װערן באַשאַפֿן פון גאָלד, זילבער אָדער בראָנדז, הײַנט, שאַפֿט מען מטבעות מיט שטאַל, אַלומיניום און אַנדערע געמײנע מעטאַלן.

די ײדישע נומיזמאַטיק איז אַ זײער װיכטיקער טײל פֿון דער ײדישער געשיכטע־פֿאָרשונג. פֿון תנ״ך־צײט האָבן מיר הײנט ניט קײנע ײדישע מטבעות, הגם אין תנ״ך װערן דערמאָנט די װאָגן „שקל“, „בקע“, „קשיטה“ און אַנדערע. מיר האָבן הײנט נאָר געפֿינען ײדישע מטבעות פֿון יהוד מדינתא, פון די חשמונאים־הערשער און אַנדערע פון דער צװײטער העלפֿט פֿון בית שני, און װארשײנלעך אױך מטבעות פֿון בר כוכבא.

די געפֿונענע חשמונאים־מטבעות האָבן העברעאישע אױסקריצונגען (אין דער אַלטער העברעאישער שריפֿט), אבער אױף טײל מטבעות איז פֿאַראַן אױך דער גריכישער נאָמען פֿון די ײדישע הערשער; למשל: „יהוחנן הכהן הגדול וחבר היהודים“, „יהודה“ (פֿון קעניג אַריסטובלוס), „ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ“ (דער קעניג יהונתן אלקסאנדער ינאי) און אַנדערע.

הורדוס און זײן זין, און די רױמישע רעגירונג האבן געגאָסן בראָנדזע מטבעות מיט גרעכישע אױסקריצונגען.

אויף מטבעות פונעם מרד הגדול געפינט מען די יאָרן „א'“ צו „ה'“, די אױפֿשריפֿט „ירושלם הקדשה“, „שקל ישראל“, און לויט רמב״ן, דאָס בילד פֿון דעם „גלעזל מן״ און פֿון דעם בליענדן שטעקן פֿון אהרן הכהן..

לעצטנס האָט מען אין ביתר (לעבן ירושלים), װאָס איז געװען די הױפּט־פֿעסטונג פֿון בר כוכבא געפֿונען די איעריכטונגען צו גיסן מטבעות װאָס שטאַמען װאַרשײנלעך פֿון בר כוכבא. אױף בר כוכבאס מטבעות איז פֿאַראַן דער אױפֿשריפֿט „שמעון“ (בר כוכבאס אײגן נאָמען) און „ש״ב“ (װאָס מאַכט „שנה ב'“, דאָס 2טע יאָר „לחרות ישראל“ [צו דער ײדישער באַפֿרײאונג]). אױף טײל אױך „לחרות ירושלם“. אױף אײנער איז פֿאַראַן „אלעזר הכהן.“ די דאָזיקע בר־כוכבא־מטבעות װערן דערמאָנט מעגלעך אין תוספֿתא און גמרא (בבא קמא צ״ז) מיטן נאָמען „כוזביות“ (צוליב בר כוכבאס נאָמען „בר כוזיבא“).

מען האָט אױך אין פּױלן געפֿונען אַלטע פּױלישע מטבעות מיט העברעאישע אױפֿשריפֿטן „אברהם דוכס“. זינט אײר תש״ח האָט די מדינת ישראל ארױסגעגעבן אײגן ײדיש געלט.

ביי אשכנזים איז דער מינהג אויף חנוכה־צייט צו געבן מטבעות (חנוכה געלט) צו קינדער.

כּלערלײ געלערנטערן האָבן אַרױסגעגעבן ביכער װעגן די דאָזיקע אַלטע העברעאישע מטבעות:

• שמואל רפֿאלי, „מטבעות היהודים“ 1913 (אויף העברעאיש)
• אברהם אדאלף רייפנברג, „מטבעות היהודים“, 1948 (אויף העברעאיש)
• יעקב משורר, „אוצר מטבעות היהודים: מימי שלטון פרס ועד מרד בר־כוכבא“, 1997