Birmania

Ginsasapitan an Birmania han India ngan Bangladesh ha katundan, Thailand ngan Laos ha sinirangan ngan han Tsina ha amihan ngan ha dumagsaan. Ha salatan, mga hin ka-tulo nga bahin han bug-os nga perimeter han Birmania hin 5,876 km (3,651 mi) naghihimo hin durudiritso nga labnasan hin 1,930 km (1,200 mi) ha Bay han Bengal ngan han Dagat Andaman. An 2014 census han nasod nag-ihap han kamulopyohan han nasod nga 51 ka milyon nga tawo. Han 2017, an kamolupyohan mga 54 ka milyon. An Birmania 676,578 square kilometres (261,228 kwadrado nga milyas) hin kadako. An pamunoan nga syudad hini Naypyidaw, ngan an gidako-i nga syudad ngan kasanhi nga pamunoan Yangon (Rangoon). An Birmania api han Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) tikang han 1997.

Republika han Paghiusa han Myanmar ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်‌  (Binirmano) Pyidaunzu Thanmăda Myăma Nainngandaw
Bandira Selyo han Estado
Awit:  "Kaba Ma Kyei" ("Kutob han Kataposán han Kalibutan")
Kahamutang han  Birmania  (green) ha ASEAN  (dark grey)  —  [Legend]
Pamunuan	Naypyidaw (Nay Pyi Taw) 19°45′N 96°6′E / 19.750°N 96.100°E / 19.750; 96.100
Gidako-i nga syudad	Yangon (Rangoon)
Opisyal nga mga pinulungan	Binirmano
Ginkilala nga mga rehiyonal nga pinulungan	Kachin Kayah Karen Chin Mon Rakhine Shan
Opisyal nga pagsurat	Binirmano nga pagsurat
Ethniko nga mga grupo ()	68% Bamar 9% Shan 7% Karen 4% Rakhine 2% Mon 10% others
Relihiyon	Theravāda nga Buddhismo 87.9% Christianity 6.2% Islam 4.3% Other 1.6%
(Mga) Tawag hin tawo	Birmano / Burmes / Myanma
Kagamhanan	Unitaryo nga parlamentaryo nga konstitusyonal nga republika
• Mangulo	Win Myint
• Konsehero han Estado	Aung San Suu Kyi
• Syahan nga Sugbong-Mangulo	Myint Swe
• Ika-2 nga Sugbong-Mangulo	Henry Van Thio
Magbabalaod	Katitirok han Paghiusa
• Igbaw nga balay	Balay hin mga Nasyonalidad
• Ubos nga balay	Balay hin mga Representante
Kahimo
• Ginhadi-an han Pagan	23 Disyembre 849
• Taungoo nga Dinastiya	16 Oktubre 1510
• Konbaung nga Dinastiya	29 Pebrero 1752
• Pag-anexar han Britanya	1 Enero 1886
• Paglugaríng	4 Enero 1948
• Coup d'état	2 Marso 1962
• Paghibalik han pagkamangulo	30 Marso 2011
Langyab
• Bug-os	676,578 km2 (261,228 sq mi) (ika-39)
• Katubigan (%)	3.06
Kamolupyohan
• 2017 nga census	53,582,855 (2017) (ika-25)
• Densidad	76/km2 (196.8/sq mi) (ika-125)
GDP (PPP)	2018 nga banabana
• Bug-os	$359.107 ka bilyon (ika-51)
• Per capita	$6,797 (ika-128)
GDP (nominal)	2018 nga banabana
• Bug-os	$71.543 nga bilyon (ika-72)
• Per capita	$1,354 (ika-155)
Gini (2015)	38.1 medium
HDI (2017)	▲ 0.578 namumutnga · ika-148
Salapi	Kyat (K) (MMK)
Zona hin oras	UTC+06:30 (MMT)
Dapit hin pagmanehar	tuo
Kodigo hin pagtawag	+95
ISO 3166 nga kodigo	MM
Internet TLD	.mm

Upod han mga sayó nga mga sibilisasyon ha Birmania an nayakan-hin-Tibeto-Birmano nga mga Pyu nga syudad-nga-estado ha Igbaw nga Birmania ngan an mga Mon nga ginhadi-an ha Ubos nga Birmania. Han ika-9 nga gatostuig, an Bamar nga katawhan kinmada ha igbaw nga siong han Irrawaddy ngan, sunod han pagtuod han Pagan nga Ginhadi-an han dekada han mga 1050, an Binirmano nga pinulungan, kultura ngan Theravada nga Buddhismo naghinayhinay nga nagin dominante han nasod. Nahulog tikang ha poder an Ginhadi-an han Pagan tungod han Mongol nga mga pagsulong ngan ginmawas in pipira nga mga estado nga naggigera. Han ika-16 nga gatostuig, an nasod nahiusa hin pagbalik han Taungoo nga dinastiya, ngan hin halipot nga panahon, amo an gidako-i nga imperyo ha kaagi han Kontinental nga Timugan nga Asya. An Konbaung nga dinastiya han syahan nga bahin han ika-19 nga gatostuig naghadi hin kahaluag nga naglakip han yana nga Birmania ngan hin halipot nga panahon nagdumara han Manipur ngan Assam gihapon. An mga Britaniko nag-agaw han pagdumara han Birmania sunod hin tulo nga mga Gera nga Anglo-Birmano han ika-19 nga gatostuig ngan an nasod nahimo nga British nga kolonya. Gintagaan hin paglugaring an Birmania han 1948, komo usá nga demoktratiko nga nasod. Sunod hin kudeta han 1962, nahimo ini nga diktadura militar ha ilarom han Partido hin Programa Sosyalista han Burma.

Han kadam'an nga bahin han mga tuig hiní nga nasod hin paglugaríng, nahiapi ini nga nasod hin masurong nga pag-aragway hin ethniko nga mga grupo ngan an pipira nga mga grupo ethniko han nasod nahibulig ha usá han mga gimaihai nga mga nagpapadayon nga gera sibil ha kalibotan. Han hiní nga panahón, an Nasyones Unidas ngan pipira nga mga organisasyon nag sumat hin sunodsunod ngan sistematiko nga mga pagtalapas hin mga katungdanan hin katawhan didâ han nasod. Han 2011, an junta militar opisyal nga ginpahunong ngan ginwara sunod han 2010 nga piniliay hin kasahiran, ngan usá nga nominal nga sibilyan nga kagamhanan ginbutáng ha poder. Iní upod han pagpagawás tikang hin pagkabihag ni Aung San Suu Kyi ngan mga bihag ha politika, nagpaupay han rekord han nasod ha katungdanan hin katawhan ngan mga relasyon ha langyaw, ngan nagdangat hin pag-iban hin mga sanction ha pagnegosyo ngan iba nga bahin han ekonomiya. Bisan pa man, mayda pa nagpapadayon nga kritisismo han pamuhatan han kagamhanan ha mga ethniko nga mga grupo han nasod, ha pagbatón hini han ethniko nga insurekto, ngan mga pagkadelito ha relihiyon. Dida han landmark nga 2015 nga piniliay, an partido ni Aung San Suu Kyi nakadaog hin mayoriya ha duha nga mga balayan hin magbabalaod. Bisan pa man, an Birmano nga militar nagpapabilin nga makusog nga puwersa ha politika.

An Birmania api han East Asia Summit, Non-Aligned Movement, ASEAN ngan BIMSTEC, kundi diri iní api han Commonwealth of Nations. Usá ini nga nasod nga riko hin jade ngan mamahalon nga mga bato, lana, natural gas ngan iba nga mga mineral nga katigayunan. Dako gihapon hin katigayunan an Birmania hin renewable nga enerhiya; an nasod amo an mayda gidakoi nga potential in solar nga koryente kun igtanding ha iba nga mga nasod han Dako nga Mekong nga Subrehiyon. Han 2013, an GDP (nominal) hiní nahamutáng ha US$56.7 ka bilyon ngan an GDP (PPP) hiní nahamutáng ha US$221.5 ka bilyon. An income gap ha Birmania usá han mga gidako-i ha kalibutang, tungod kay dako nga bahin han ekonomiya ginduduramahan hin mga nasuporta han kasanhi nga militar nga kagamhanan. Han 2016, an Myanmar nahamutang hin 145 tikang hin 188 nga mga nasod han pagpadukwag hin katawhan, sumala han Human Development Index.

An mga ngaran nga Birmania, Burma ngan Myanmar ginkuhà tikang han sarusayo nga Birmano nga ngaran Myanma, usá nga ethnonimo para han mayoriya nga Bamar nga ethniko nga grupo, nga diri sigurado an etimolohiya. An mga pulong ginsisiring gihapon nga posible ginkuhà tikang ha Brahma Desha nga nahahanungod kan Brahma.

Han 1989, an kagamhanan militar ginbalhin hin opisyal an mga paghubad ha Ininglis hin damo nga mga ngaran nga natikang han panahon nga kolonyal han Birmania o kundi man han panahon ugsa hini, upod han mga ginbalhin an ngaran han nasod mismo: an Burma nahimo nga Myanmar. An pagbag-o hin ngaran nagpapabilin nga kontrobersyal nga butang. Damo nga mga politikal ngan ethniko nga mga oposisyon nga grupo ngan mga nasod nagpapadayon paggamit han Burma tungod kay diri nira ginkikila an pagkalehitimo han nagdudumara nga gobyerno militar o kundi man an katungod hiní pagbalhin han ngaran han nasod.

Han Abril 2016, waray kaiha katapos paglingkod ha puwesto, nagsiríng hi Aung San Suu Kyi mahitungod han pakiana kun anó nga ngaran an angay gamiton nga, "adà la iton ha iyo, kay waray dida han konstitusyon han aton nasod nga nasiring nga kinahanglan kamo gumamit hin ano là nga pulong hin partikular". Nagpadayon hiyá, "Nágámit hi ako hin agsob hit Burma kay nahiara hi ako nga gumámit hiní. Kundi diri nanganghulogán nga nakinahanglan hi akó nga ibá nga mga tawo magsugad liwat. Ngan maniningkamot akó nga sumiríng hin Myanmar hin pira nga mga panahon basi kamo nga tanan magin kumportable".

An opisyal nga bug-os nga ngaran han nasod "Repúblika han Paghiusá han Myanmar" (ha Ininglis: Republic of the Union of Myanmar; ပြည်ထောင်စုသမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်, Pyihtaungsu Thamada Myanma Naingngantaw, ginluluwás [pjìdàʊɴzṵ θàɴməda̰ mjəmà nàɪɴŋàɴdɔ̀]). An mga nasod nga diri nakilala hiní nga ngaran nan-gagamit lugod han halaba nga porma nga "Paghiusa han Burma" o "Paghiusa han Birmania" (ha Iningles "Union of Burma").

Ha Ininglis, an nasod tinatáwag nga Burma o kundi man Myanmar. Iní nga duhá nga mga ngaran ginkuhà tíkang han ngaran han mayoriya nga Birmano nga Bamar nga ethniko nga grupo. It ngaran nga Myanmar amo an sinísiring nga literaryo o kundi man pormal nga kahimo han ngaran han grupo, samtang an ngaran nga Burma ginkuha tikang han "Bamar", an diri pormal nga kahimo han ngaran han grupo. Depende han register nga ginagamit, an pagluwás puyde Bama (ginluluwás [bəmà]) o kundi man Myamah (ginluluwás [mjəmà]). An ngaran nga Burma gin-gamit ha Ininglis tíkang han ika-18 nga gatostuig.

Ginpapadayon an paggamit han ngaran nga Burma ha Ininglis han kagamhanan han Reino Unido. An opisyal nga polisiya han Estados Unidos nagpapabilin han paggamit han ngaran nga Burma nga ngaran han nasod, bisan pa man kun an websayt han Departamento hin Estado naglilista han nasod nga Burma (Myanmar) ngan hi Barack Obama nagtáwag han nasod han duhá nga ngaran. An CIA World Factbook naglilista han nasod nga Burma ha kataposan nga pagkita dida han Agosto 2019. An kagamhanan han Canada han uná naggamit han Burma, sugad dida han 2007 nga pamalaod hini nga nagbutang hin mga sanction, kundi tikang dida han butnga han dekada han mga 2010 agsob nga ginmamit han Myanmar. An Republika Czeka opisyal nga nagamit hit Myanmar, bisan man kun an Ministro hin Langyawanon nga mga Butang nagamit hin ngaduhá nga ngaran nga Myanmar ngan Burma didâ ha websayt hiní. Nágámit hit Myanmar an Nasyones Unidas, pati gihapon an Association of Southeast Asian Nations, Australia, Rusya, Alemanya, Tsina, India, Bangladesh, Norway, Hapon ngan Swiza.

Kadam'an han mga nayakan-hin-Ininglis nga mga internasyonal nga mga media hin sumat nátáwag han násod ha ngaran nga Myanmar, upod han BBC, CNN, Al Jazeera, Reuters, ngan an Australian Broadcasting Corporation (ABC)/Radio Australia.

An Birmania tinatawag hin ngaran tikang han Burma imbes nga Myanmar ha Kinatsila, Initalyano, Rinomania, ngan Griniyego – pananglitan, an ngaran nga Birmania amo an lokal nga bersyon han Burma ha Kinatsila. An Birmania gintawag nga Birmânia ha Pinortuges, ngan Birmanie ha Frinanses. Sugad han una, an media ha Frinanses-nga-pinulongan ha yanâ padayon nga nagamit hit Birmanie.

Mga pagluwás han Myanmar ha Ininglis

Ginluluwás it Myanmar hin mga siyam nga paagi ha Ininglis: /ˌmjænˈmɑːr/, /ˈmiːənmɑːr/, /ˌmjɑːnˈmɑːr/ (  pamati-a), /ˈmjænmɑːr/, /miˈænmɑːr/, /ˈmjɑːnmɑːr/, /ˌmaɪ.ənˈmɑːr/, /maɪˈɑːnmɑːr/, /ˈmaɪænmɑːr/.

Mga pagbahinbahin hin pagdumárà

 

Ginbabahinbahin an Myanmar ngadto hin pitó nga mga estado (ပြည်နယ်) ngan pitó nga mga rehiyon (တိုင်းဒေသကြီး), nga gintáwag anay nga mga dibisyon o pagbahinbahin. An mga rehiyon kasagaran mga Bamar (buot sidngon, gin-uukyan hin kadam'an han dominante nga ethniko nga grupo han Birmania). It mga estado, ha unob, mga rehiyon nga gin-uukyan hin mga partikular nga mga ethniko nga grupo. Ginbabahinbahin pa an ini nga pagbahinbahin ngadto hin mga distrito, nga mga ginbabahinbahin pa ngadto hin mga munisipyo, ward, ngan mga baranggay.

Ha ubós an ihap han mga distrito, munisipyo, syudad/bungto, katitirok hin mga baranggay, ngan mga baranggay ha tagsa pagbahinbahin ngan estado han Myanmar tikan ha 31 Disyembre 2001: