Patrice Lumumba (riwalnijhåve Patrice Loumoumba), c' esteut on politikî congolès k' aveut di skepyî li 25 di djulete 1925.
Il a morou assaziné li 17 di djanvî 1961.
C' esteut on politikî do tins do Congo bedje, ki dmandéve li dislaxhaedje do payis. Il enonda l' Mouvmint Nåcionå Congolès, et dmander des vôtaedjes po les Congolès decider d' leu-z avni.
A l' indepindance, i divna prumî minisse, mins come i mancive les interesses des grandes eterprijhes coloniåles et k' i clintchive do costé d' l' URSS, li govienmint bedje eyet les Estats-Unis l' ont fwait assaziner.
Patrice Lumumba vina-st å monde li 2 d' djulete 1925 a Onalua, el province do Cassay.
Cwand il ovréve come facteur des posses, i va mete so pîs on sindicat po les ovrîs rclamer des meyeusès condicions d' ovraedje; po çoula i va esse ramassé et metou el prijhon pa les colnijheus bedjes e 1955.
Cwand i mousse foû d' prijhon deus ans pus tård, i s' va mete e contak avou l' mouvmint dislaxhiveus.
E 1958, bråmint des pårtis ki sont pol dislaxhaedje si rapoûlèt e-n on pårti pan-africanisse a dmey-legål: li Mouvmint Nåcionå Congolès, ki va esse li prumî pårti di prezince nåcionåle.
Patrice Lumumba divénrè radmint li mwaisse moenneu indepindantisse do payis.
Li såme do MNC c' esteut di passer å dzeu des diferinces di tribu ou redjonåles, eyet d' aveur ene organizåcion indepindantisse unifiêye; çoula aléve siconte des interesses neyo-coloniås ki vlént purade dispårti l' payis e pus ptits bokets, des ptits payis ki pôrént pus åjheymint esse controlés d' åd foû.
E moes d' decimbe 1958, li moenneu pan-africanisse do Gana, Kwame Nkrumah, fijha-st a Accra li Conferince des Peupes d' Afrike, eyet l' mouvmint d' liberåcion congolès fourit rprezinté pa Lumumba. Rintré e s' payis i fjha-st on metingue divant ene flouxhe di djins a Léopoldville (asteure Kinshasa), et dins s' discours riclamer l' dislaxhaedje do Congo.
Après çoula i gn ourit des disduts, eyet l' govienmint coloniå bedje ramassa Patrice Lumumba et bråmint d' ses shuveus et ls amete di sedicion eyet les mete e prijhon.
Li pression populaire fijha k' i fourit rlåtchî e 1960.
Adon i voyaedja el Beldjike, po negocyî l' dislaxhaedje do payis.
Patrice Lumumba va dire "dins l' tins, des arokes ont stî fwaites, mins asteure nos estans presses a-z ovrer eshonne avou les pwissances k' ont stî cial po fé askepyî on pouxhant novea blok. Si on fwait berwete, ça serè l' Occidint li fåte."
Des vôtaedjes sont fwaits, eyet Lumumba si rclame comunisse tins del campagne.
Li 23 d' djun 1960 on govienmint di cowalicion est fôrmé avou Joseph Kasavubu come prezidint eyet Lumumba come prumî minisse.
Ci govienmint va declarer l' dislaxhaedje do Congo kékes djoûs après, li 1î d' djulete.
Kasavubu, avou Moïse Tshombe (aspoyî pal Beldjike) volént federålijhî l' payis; tot l' contråve di çou k' voleut Lumumba, la k' i pinséve ki seulmint on foirt govienmint cintrå poléve si disfinde conte les interesses coloniås.
Li rwè Bådwin d' Beldjike aveut vnou lu-minme po proclamer l' dislaxhaedje; mins cwand Patrice Lumumba prinda l' micro, i va critiker, sins dmey-mots, li grande rascråwe ki les 80 anêyes di colnijhaedje fourît po les Congolès:
Mågré l' declaråcion d' dislaxhaedje, l' årmêye et li police sont todi controlêyes pa des Bedjes, eyet l' economeye eyet l' administråcion est tote etire ezès mwins des eterprijhes coloniåles.
Ça fwait ki bén rade les siervices sicrets bedjes et des Estats-Unis vont ovrer po fé toumer Lumumba.
Moyisse Tchombé, k' ovréve pol copagneye bedje des menes do Catanga, va-st atourner l' police do Catanga (li province avou les pus grandes ritchesses di minrais) a n' nén ricnoxhe li govienmint cintrå. Eyet å Cassay, les eterprijhes minreces vont stombyî Albert Kalonji Ditunga a s' declarer rwè do Cassay.
Tot djhant ki c' est po waeranti les Bedjes ki dmorént låvå, li Beldjike evoye des sôdårds å Catanga, et insi sotni l' govienmint dislaxhiveus da Tchombé.
Divant çou k' est èn evayixhaedje d' ene province do Congo pa l' ancyin colnijheu, li govienmint congolès dimande a l' ONU d' etervini, po k' les sôdårds bedjes s' end alexhe, eyet po-z ariver al påye.
L' ONU evoyrè des sôdårds po mintni l' påye, mins l' Beldjike va rfuzer di rsaetchî ses sôdårds et continouwer a sotni l' Catanga dislaxhiveus.
E moes d' awousse, Patrice Lumumba va rapoûler a Kinchassa les mwaisses moenneus afrikins, et lzî dmander di sotni l' govienmint congolès.
Adon, Loumoumba dimande l' aidance di l' Union Sovietike, eyet e moes d' setimbe 1960, gn a des aidants et des scoleus sovietikes k' arivnut e Congo.
Li Beldjike et les Estats-Unis vont dmander å prezidint Joseph Kasavubu di s' disfé d' Lumumba, çou k' i va fé l' 5 di setimbe 1960, tot l' dismetant eyet l' replaecî pa Joseph Ileo.
Li 14 di setimbe, nouv djoûs après l' dismetaedje da Lumumba, li coronel Joseph Mobutu, li tchîf di l' årmêye, mins ossu èn adjint del CIA, prind l' controle di Kinchassa, tape foû les sovietikes, et portchessîs les shuveus da Lumumba.
Li prezidint des Estats-Unis eyet l' govienmint bedje decidît d' assaziner Patrice Lumumba.
Il est aresté l' 10 d' octôbe, mins arive a schaper l' 17 di nôvimbe eyet prinde èn avion disk' a Kissangani.
I rfourit ramassé pa l' årmêye li 2 d' decimbe et ramoenné a Kinchassa; i va adon esse torturé on moes å long, poy evoyî å Catanga. Låvå i va esse fuziyî avou deus d' ses minisses, Maurice Mpolo eyet Joseph Okito. I shonne ki ci soeye Moyisse Tchombé k' åye decidé di s' moirt. Gn a la eto cwate policîs u militaires bedjes, li commissaire Frans Verscheure, li captinne Julien Gat, le leutnant Michels eyet l' brigadî Son.
On vout eto ki ces policîs bedjes la ont fé disparexhe si coir, tot l' dismantchant dins do seur soûfurike (diné pa ene compagneye di menes).
Cwand il a stî assaziné Lumumba aveut 35 ans, et i n' aveut stî prumî minisse ki troes moes.
Estént siconte di lu:
Il esteut po l' avançmint d' l' Afrike, dins èn esprit socialisse. C' ere les minmès idêyes ki les cenes da Kwame Nkrumah et les ôtes "peres des dislaxhaedjes" afrikins di 1960. Il esteut disconte do pårtixhaedje do Congo, et aveut lûté conte do schetlaedje do Catanga pa Moïse Tshombe.
Patrice Lumumba est ricnoxhou come èn ome ki djheut tofer li veur, nén ene cwålité po on politikî.
Insi, Julos Beaucarne tchante :
Portant, des djins k' ont viké e Congo n' ont nén ene si bele avuzion d' lu.
Å coron des anêyes 2010, on lyi rinda bon dvwer dins sacwants veyes di Beldjike.
On loma ene rowe a s’ no a Tchålerwè tot disbatijhant l' avnowe Pastur (e moes d' djun 2018).
On lyi meta ene plake so li dvanteure del måjhon d’ veye di Mont, dizo l' cene des prumîs coloniås (decidaedje di nôvimbe 2017).
On lyi fjha ene posteure a Brussele, mins ki n' dimeure nén todi el minme plaece.
This article uses material from the Wikipedia Walon article Patrice Lumumba, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Li contnou est dzo l' licince CC BY-SA 4.0 a moens k' ça soeye dit ôtrumint. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Walon (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.