Lingaedje Chinwès

Li kesse di saveur si les diferinnès cognes do chinwès sont des pårlers (diyalekes) ou des lingaedjes toûne sovint å discutaedje politike.

Avou l' tibetin eyet li birman, li chinwès e-st ene des deus brantches del famile des lingaedjes sino-tibetins.

Ene djin so cénk sol daegn, di pus d' on miyård, cåze on pårler del famile do chinwès. E 2007, 86 å cint des djins el Chine cåzrént chinwès (ou onk di ses pårlers) come prumî lingaedje. I gn åreut 53 å cint des Chinwès ki sårént li putonghua ou l' mandarin, çou ki fwait a pô près 700 miyons d' djins. Li mandarin sereut, do côp, li lingaedje li pus djåzé sol daegn.

Les pårlers chinwès polèt esse foirt diferins d' onk l' ôte, minme s' il ont tertos des cmonès piceures (metans les tons eyet waire di morfolodjeye). D' on rcweraedje a l' ôte, sorlon l' manire di relire, on conte inte shijh eyet doze grands eshonnas d' pårlers chinwès. Li pus consecant est li mandarin, mins i gn a eto, metans, li wu (aviè 90 miyons d' djins), li min (aviè 70 miyons) eyet li cantonès (aviè 70 miyons). Li pus sovint, les cåzeus d' ces lingaedjes la ni s' copurdèt nén onk l' ôte.

Li soûmint do rfondou chinwès (putonghua/guoyu) est l' pårler mandarin d' après Beijing, li mwaisse veye. Li chinwès est l' lingaedje oficir del Republike populåre del Chine eyet del Republike del Chine (Taiwan). Il est oficir eto a Singapour, tot come ås Nåcions Uneyes.

Li cantonès est foirt kinoxhou eto, ca bråmint des Chinwès k' ont bagué a l' etrindjir cåzèt ci lingaedje la. C' est l' lingaedje oficir a Hong-Kong (avou l' inglès) eyet a Macau (avou l' portuguès).

Les goviernumints di Beijing come di Taiwan volèt kel rifondou chinwès sieve di cmon lingaedje pattavå l' payis. C' est ç' pårler la k' e-st eployî påzès siervices do goviernumint, å posse eyet dins les scoles.

Bråmint des Chinwès savèt dvizer ene, deus ou troes sôres di chinwès a costé do rfondou chinwès. Les cåzeus les maxhèt sovint.

Dire ki les diferinnès sôres di chinwès sont des "lingaedjes" a mete sol minme pî, pus rade ki des pårlers d' on seu lingaedje, ça pout esse må veyou des nåcionalisses, ki rcrindèt k' on n' saye di discopecî l' payis (aprume cwand c' est k' on dvize insi a Taiwan).

A costé do sintumint nacionalisse, come tos les pårlers chinwès si scrijhèt (cåzumint) del minme façon, ça refoice l' idêye ki tos ces cåzaedjes la ni fjhèt k' on seul lingaedje, rexhou d' ene seule et grande tuzance ki rmonte a des cints et des cints ans. Li scrijhaedje si lome "zhongwen" (中文), eyet l' cåzaedje "hanyu" (汉语, "cåzaedje des Hans". Come i gn a nole cawete do pluriel e chiwnès, on pôreut ttossi bén comprinde "cåzaedjes des Hans").

Les prumis scrijhaedjes chinwès rimontèt foirt lon: di meye a meye cwate cints ans dvant Dj-C. On lome "chinwès classike" li scrît lingaedje k' on voet aparexhe dins les belès letes å Trevint do prétins eyet d' l' ahan (8e siékes divant Dj-C, 古文, "gǔwén", "vî scrijhaedje"), ki florixh po do bon do Trevint des Hans (di 206 divant Dj-C a 220 après Dj-C) ey esse eployî disk' a li dfén des anêyes 1800 et des (文言文, "wényánwén", "sicrijhaedje des belès letes"). So ç' tins la, come di djusse, les cåzaedjes ont candjî eyet racandjî, mins li scrît lingaedje waire. C' est aprume dispoy les anêyes 1920 ki les scrijheus eployèt voltî on scrît lingaedje pus près del façon d' cåzer li mandarin (li báihuà 白話/白话).

Po scrire li chinwès, on s' sieve di caracteres (漢字/汉字, pinyin: "hànzì") sicrîts dins des forveyous scweres metous dal copete al valêye et di droete a hintche (dins l' vî tins) ou di hintche a droete, roye a roye (asteure). Les caracteres riprezintèt des croejhions et n' candjèt nén sorlon les cåzaedjes. Boutans, li caractere "一" (onk) si prononce "yi" (e mandarin), "yat" (e cantonès), "tsit" (e min), evnd.

I gn a afeye, d' on pårler a l' ôte, des mots diferins, basti avou des bodjes diferins. Dins ces cas la, i gn a des caracteres prôpes ås pårlers k' eployèt ces mots la (padecôps, il egzistèt ôte påt eto mins sont veyou come vîs ou disrîlés, evnd.).

Tchaeke caractere est metou po on croejhion et po ene sillabe.

I provnèt di yeroglifes ki polèt:

• riprezinter ene sacwè tot droet, come on dessén del sacwè: "ren" 人 (ene djin), "ri" 日 (li solea), "shan" 山 (on tiér), "shui" 水 (di l' aiwe) (seulmint 4 caracteres so cint sont-st insi, årvier di çou k' on pinse sovint);
• riprezinter ene idêye: 三 (troes), 上 (å d'zeu), 下 (å dzo) (gn a waire di caracteres insi);
• esse aclapés eshonne, dins l' minme sicwere. Dins ç' cas la, i gn pout gn awè:
  • deus bodjes ki, metowe eshonne, dinèt on novea sins ki s' comprind "lodjicmint": 明 (solea + lune = riglatixhant), 林 (åbe + åbe = grand bwès), evnd (i gn åreut 13 caracteres so cint ki serént constrûts insi).
  • (1) on bodje/caractere po dner ene idêye do sins eyet (2) èn ôte bodje/caractere po dner ene idêye do prononçaedje. C' est ces caracteres la k' i gn a li dpus (80 a 90 å cint).

Divins les motîs, les caracteres sont rindjîs sorlon 214 bodjes ou clés (ki dnèt ene idêye do sins).

Les caracteres si scrijhèt, pol djoû d' oûy, pol moens di deus façons: li vîye môde e-st eployeye a Hong Kong, Taiwan eyet Macau; eyet l' môde simplifieye, ki s' sicrît pus åjheymint eyet pus rade, metowe èn alaedje e 1954 el Republike populåre, po waitî k' ça soeye pus åjheye po tolmonde aprinde a scrire.

Dins on gros motî chinwès, i pout gn awè houte di 40000 caracteres. Inte di zels, 30000 ni s' eployèt pus waire. On Chinwès k' a fini ses scoles sét ricnoxhe aviè 6000 a 7000 caracteres. Avou 3000, on sét lére li gazete. Li goviernumint del Republike populåre vout k' 2000, c' est assez po dire k' ene sakî "sét lére".

"Romanijhî" on lingaedje vout dire k' on l' sicrît avou l' åbécé latén, adon k' i n' l' est nén d' acostumance. I gn a yeu sacwantès såye po scrîre li chinwès insi, estô d' eployî des caracteres.

Pol djoû d' ouy, on-z eploye aprume li hanyu pinyin (漢語拼音/汉语拼音) ou, po fé pus court, "pinyin", enondé l' an 1956 pal Republike populåre. C' est di cisse façon la di scrire k' on s' sieve, tot tchamps tot payis, po-z aprinde li chinwès ådjourdu.

Li sistinme da Wade-Giles a stî edvinté e 1859. Il a stî eployî aprume dins les payis inglès-cåzants.

Li sistinme da l' "École française d'Extrême-Orient" a stî bråmint eployî dins les payis francès-cåzants.

I gn a eto moyén di transcrire li chinwès sins l' åbécé latén, par egzimpe avou l' sistinme zhuyin (注音, ou "bopomofo"), ki transcrit des sillabes. On s' e sieve sotot a Taiwan.

Des lingaedjes ki n' sont nén del minme famile ont stî foirt tournés på chinwès, metans li djaponès, li vietnamyin eyet li corêyin. Eco ådjourdu, i gn a des caracteres chinwès dins li scrijhaedje do djaponès eyet do corêyin (pus si tant).

Beacôp des mots d' chinwès ont stî rprins dins tos les lingaedjes des payis vijhéns: e corêyin, metans, li mitan des mots provénreut do chinwès, eyet 10 å cint e filipin.

Po fé court, on pout dire k' i gn a moens di sons e chinwès d' enute k' e chinwès did dinltins, aprume e mandarin. I gn a "waire" di sillabes possibes e lingaedje. Do côp, li chinwès a-st avou bråmint des mots ki s' prononcént del minme façon et, di monosillabike (1 sillabe = 1 mot = 1 croejhion = 1 caractere), li lingaedje a divnou polisillabike (1 mot = 2 sillabes (li pus sovint) ou d' pus = 2 caracteres ou d' pus).

Come i gn a waire di sillabes, i gn a, do côp, beacôp des omofones. Metans, "jī" pout voleur dire:

• 雞/鸡 ene poye;
• 機/机 ene éndjole;
• 基 li bodje, li soûmint
• 擊/击 taper;
• 饑/饥 fwin;
• 積/积 sordjoû.

Li chinwès e-st on lingaedje a tons. D' on pårler a l' ôte, eyet a l' asulon del façon d' conter, i gn a di 3 a 10 tons. Li mandarin end a 4 (eyet on ton "neute"). Par egzimpe, li sillabe "ma":

• dite avou l' vwès plate et hôte vout dire "man": 媽/妈 (mā);
• dite avou l' vwès ki monte vout dire "del tchene": 麻 (má);
• dite avou l' vwès ki dischind et pus monter vout dire "on tchvå": 馬/马(mǎ);
• dite avou l' vwès ki dischind vout dire "barboter ene sakî": 罵/骂 (mà);
• dite sins ton (ton neute), c' est on spitron po dmander ene kesse: 嗎/吗 (ma).

Li chinwès est on lingaedje analitike, çou ki vout dire kel sinse di çou k' on dit ni s' comprind nén gråce å candjmint des mots (les mots n' candjèt nén) mins gråce al plaece des mots. I gn a nole morfolodjeye e chinwès: nou tins po les viebes, pont d' nombe po les nos eyet ls addjectifs, pont d' årtike, pont d' djinre, evnd.

D' èn ôte costé, i gn a tot plin des spitrons po dire kimint k' ene sacwè a stî fwait ou çou kel cåzeu e pinse, metans: "le" 了, "hai" 还, "yijing" 已经, evnd.

Li chinwès e-st on lingaedje SVO (sudjet - viebe - obdjet). On bastixh sovint les fråzes tot metant on tinme al tiesse eyet, après, çou k' i gn a a dire dissu.