Tây Á: Tiểu vùng cực tây của châu Á, tiếp giáp với châu Âu và châu Phi

Khái niệm này được sử dụng hạn chế do nó trùng lặp đáng kể với Trung Đông (hay Cận Đông), khác biệt chủ yếu là Tây Á không bao gồm phần lớn Ai Cập song bao gồm Ngoại Kavkaz. Thuật ngữ Tây Á đôi khi được sử dụng cho mục đích nhóm các quốc gia trong thống kê. Tổng dân số của Tây Á là khoảng 300 triệu người vào năm 2015.

Tây Á

Diện tích	7.100.000 km2 (2.700.000 dặm vuông Anh)a
Dân số	374.000.000 (2016) (thứ 9)
Mật độ dân số	50,1 km2 (19,3 dặm vuông Anh)
GDP (PPP)	$9,063 nghìn tỷ (2019)
GDP (danh nghĩa)	$3,751 nghìn tỷ (2019)
GDP bình quân đầu người	$11.967 (2019; trên danh nghĩa) $28.918 (2019; PPP)
HDI	0,699 (medium)
Các nhóm dân tộc	Semit (Ả Rập, Do Thái, Arameans, Assyria, Chaldeans), Turk, Iran, Armenia, North Caucasian, Cushitic, Kartvelia, Hy Lạp, Ấn-Arya, Dravidian, Nam Đảo etc.
Tôn giáo	Hồi, Kitô, Do Thái, Bahá'í, Druze, Yarsan, Yazidism, Hỏa giáo, Mandaeism, Hindu, Phật, etc.
Quốc gia	19 được công nhận  Armenia  Azerbaijan  Bahrain  Síp  Ai Cập  Gruzia  Iran  Iraq  Israel  Jordan  Kuwait  Liban  Oman  Palestine  Qatar  Ả Rập Xê Út  Syria  Thổ Nhĩ Kỳ  UAE  Yemen 4 không công nhận  Abkhazia  Artsakh  Bắc Síp  Nam Ossetia
Phụ thuộc	Akrotiri và Dhekelia
Ngôn ngữ	Ngôn ngữ chính thức Ả Rập Abkhaz Armenia Azerbaijan Anh Gruzia Hebrew Kurd Ossetia Ba Tư Nga Thổ Nhĩ Kỳ Ngôn ngữ khác Phi-Á: Neo-Aramaic Amharic South Arabian Syriac Nam Đảo: Indonesian Tagalog Ấn-Âu: Balochi Domari French Gilaki Hindi Luri Mazanderani Nepali Pashto Rohingya Romani Shabaki language Spanish Talysh Urdu Yiddish Zaza Đông Bắc Kavkaz: Avar Chechen Lezgian Tây Bắc Kavkaz: Circassian Kabardian Turk: Qashqai Turkmen
Múi giờ	5 múi giờ UTC+02:00: Tiêu chuẩn: Cyprus, Israel, Jordan, Lebanon, Palestine, Sinai, Syria UTC+03:00: Mùa hè: Cyprus, Israel, Jordan, Lebanon, Palestine, Syria Tiêu chuẩn: Bahrain, Iraq, Kuwait, Qatar, Saudi Arabia, Turkey, Yemen UTC+03:30: Tiêu chuẩn: Iran UTC+04:00: Tiêu chuẩn: Armenia, Azerbaijan, Georgia, Oman, UAE UTC+04:30: Mùa hè: Iran
Tên miền Internet	.ae, .am, .az, .bh, .cy, .eg, .ge, .il, .iq, .ir, .jo, .kw, .lb, .om, .ps, .qa, .sa, .sy, .tr, .ye
Mã điện thoại	Vùng 9, trừ Armenia, Síp (Vùng 3) và Sinai (Vùng 2)
Thành phố lớn nhất	Listb Amman Ankara Baghdad Dubai Istanbul İzmir Jeddah Thành phố Kuwait Riyadh Tehran
Mã UN M49	145 – Tây Á 142 – Châu Á 001 – Thế giới
a Số liệu diện tích và dân số bao gồm cả củaSinai b Trong số 100 khu đô thị trên thế giới theo dân số

Trong một bối cảnh không liên quan, thuật ngữ cũng được sử dụng trong lịch sử cổ đại và khảo cổ học để phân chia vùng Trăng lưỡi liềm Màu mỡ thành các nền văn minh "châu Á" hoặc "Tây Á" khỏi Ai Cập cổ đại. Theo khái niệm địa lý, Tây Á bao gồm Levant, Lưỡng Hà, Tiểu Á (Anatolia), Iran, sơn nguyên Armenia, Ngoại Kavkaz, bán đảo Ả Rập cùng bán đảo Sinai, do đó Ai Cập là một quốc gia liên lục địa. Thuật ngữ "Tây Á" hầu hết được sử dụng trong phân chia các quốc gia có chủ quyền đương đại thành một số khu vực nhằm mục đích thống kê, song đôi khi nó được sử dụng thay cho thuật ngữ có tính địa chính trị cao hơn là "Trung Đông".

Thuật ngữ được sử dụng theo cách thực dụng và không có định nghĩa "chính xác" hay là đồng thuận chung. Theo sổ tay văn phong của Hội địa lý Quốc gia Hoa Kỳ và sách The World Economy: Historical Statistics (2003) của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế Tây Á (OECD) thì Tây Á chỉ bao gồm Ả Rập Xê Út, Bahrain, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, Iran, Iraq, Israel, Jordan, Kuwait, Liban, Oman, Qatar, các vùng lãnh thổ Palestine (Bờ Tây và Dải Gaza), Syria, Thổ Nhĩ Kỳ và Yemen. Trong khi đó Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Hợp Quốc (UNIDO) trong niên giám 2015 của họ thì tính đến Armenia và Azerbaijan, và loại trừ Israel (mục khác) và Thổ Nhĩ Kỳ (mục châu Âu). Cơ quan Thống kê Liên Hợp Quốc (UNSD) thì không đưa Iran vào Tây Á song đưa Thổ Nhĩ Kỳ, Gruzia và Síp vào khu vực. Trong phân vùng địa chính trị của Liên Hợp Quốc, Armenia và Gruzia được đưa vào nhóm Đông Âu, còn Síp và vùng Đông Thrace của Thổ Nhĩ Kỳ thì thuộc Nam Âu. Ba quốc gia ở trên được liệt vào hạng mục châu Âu của UNESCO.

Các quốc gia thành viên của các thể chế quản lý thể thao Tây Á hạn chế trong Ả Rập Xê Út, Bahrain, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, Iran, Iraq, Jordan, Kuwait, Liban, Syria, Oman, Palestine, Qatar, Syria và Yemen. Đại hội Thể thao Tây Á có các vận động viên đại diện cho mười ba quốc gia này. Trong số các tổ chức thể thao khu vực, có Hiệp hội bóng rổ Tây Á, Liên đoàn bi-a và snooker Tây Á, Liên đoàn bóng đá Tây Á, Liên đoàn quần vợt Tây Á.

"Tây Á" được sử dụng với tư cách là thuật ngữ địa lý vào đầu thế kỷ 19, thậm chí từ trước khi "Cận Đông" trở nên thịnh hành với tư cách là một khái niệm địa chính trị. Trong bối cảnh lịch sử thời đại cổ điển, "Tây Á" có nghĩa là bộ phận của châu Á quen thuộc với người Hy Lạp-La Mã cổ đại, trái ngược với phạm vi "Nội Á", tức Scythia, và "Đông Á" là phạm vi cực đông trong kiến thức địa lý của các tác giả Hy-La cổ đại, tức là Transoxania và Ấn Độ.

Trong thế kỷ 20, "Tây Á" được sử dụng để biểu thị một khu vực địa lý gần đúng trong các lĩnh vực khảo cổ học và lịch sử cổ đại, đặc biệt là để làm một từ tắt cho "Trăng lưỡi liềm Màu mỡ ngoại trừ Ai Cập cổ đại" nhằm mục đích so sánh các nền văn minh sơ khởi của Ai Cập và Tây Á.

Việc sử dụng thuật ngữ trong bối cảnh địa chính trị hoặc kinh tế thế giới đương đại dường như có từ thập niên 1960.

Tây Á nằm ngay phía tây nam của Châu Á, được bao quanh bởi tám biển lớn: Biển Aegea, Biển Đen, Biển Caspi, Vịnh Ba Tư, Biển Ả Rập, Vịnh Aden, Biển Đỏ và Địa Trung Hải. Về phía bắc, khu vực tách biệt với châu Âu qua dãy núi Kavkaz, về phía nam, khu vực tách biệt với châu Phi qua eo Suez, còn ở phía đông thì khu vực liền kề với Trung Á và Nam Á. Các hoang mạc Dasht-e Kavir và Dasht-e Lut tại miền đông Iran là giới hạn tự nhiên của khu vực khỏi phần còn lại của châu Á.

Ba mảng kiến tạo lớn hội tụ tại Tây Á là mảng châu Phi, mảng Á-Âu và mảng Ả Rập. Ranh giới giữa các mảng kiến tạo hình thành đứt đoạn biến tính Azores-Gibraltar, kéo dài qua Bắc Phi, biển Đỏ và đến Iran. Mảng Ả Rập di chuyển về phía bắc vào mảng Anatolia (Thổ Nhĩ Kỳ) tại đứt đoạn Đông Anatolia, và ranh giới giữa mảng Aegea và mảng Anatolia tại miền đông Thổ Nhĩ Kỳ cũng hoạt động về địa chấn.

Một số tầng ngậm nước cung cấp nước cho những phần rộng lớn tại Tây Á. Tại Ả Rập Xê Út, hai tầng ngầm nước lớn có nguồn gốc Đại Cổ sinh và kỷ Tam Điệp nằm bên dưới dãy núi Jabal Tuwayq và khu vực phía tây về phía biển Đỏ. Các tầng ngậm nước có nguồn gốc kỷ Phấn trắng và thế Thủy Tân nằm bên dưới những bộ phận rộng rộng lớn tại miền trung và miền đông Ả Rập Xê Út, bao gồm Wasia và Biyadh có chứa cả nước ngọt và nước mặn. Làm ngập hoặc tưới theo rãnh nước, cũng như các phương thức bình tưới nước, được sử dụng rộng rãi trong tưới nước, bao phủ gần 90.000 km² diện tích đất nông nghiệp khắp Tây Á.

Khu vực Tây Nam Á gồm 20 quốc gia và vùng lãnh thổ. Quốc gia có diện tích lớn nhất là: A-rập-Xê-út. Quốc gia có diện tích nhỏ nhất: Ba-ranh.

Khí hậu

 

Tây Á chủ yếu có khí hậu khô hạn và bán khô hạn, và có thể phải chịu hạn hán, song cũng có các dải rừng rộng lớn và các thung lũng phì nhiêu. Khu vực gồm có các đồng cỏ, đất chăn thả, hoang mạc và núi. Thiếu hụt nước là một vấn đề tại nhiều nơi của Tây Á, khi mà tăng trưởng dân số nhanh chóng làm tăng nhu cầu sử dụng nước, trong khi nhiễm mặn và ô nhiễm đe doạ việc cung cấp nước. Các sông lớn như Tigris và Euphrates cung cấp nguồn nước tiêu phục vụ cho nông nghiệp.

Tồn tại hai hiện tượng gió tại Tây Á: sharqi và shamal. Sharqi (hay sharki) là gió đến từ phía nam và đông nam, theo mùa từ tháng 4 đến đầu tháng 6 và từ cuối tháng 9 đến tháng 11. Loại gió này khô và bụi, thỉnh thoảng có các cơn gió mạnh lên đến 80 km/h và thường tạo nên các cơn bão cát bụi dữ dội, có thể đưa cát lên cao vài nghìn mét. Các cơn gió này có thể kéo dài cả ngày vào đầu và cuối mùa, và trong vài ngày vào giữa mùa. Shamal là gió tây bắc vào mùa hè, thổi qua Iraq và các quốc gia vịnh Ba Tư, nó thường mạnh vào ban ngày song yếu đi vào ban đêm. Hiệu ứng thời tiết này xảy ra tại bất kỳ nơi nào từ một đến vài lần trong năm.

Địa hình

Tây Nam Á có các vùng núi rộng, như cao nguyên Anatolia nằm giữa dãy núi Parhar và dãy núi Taurus thuộc Thổ Nhĩ Kỳ. Núi Ararat tại Thổ Nhĩ Kỳ cao đến 5.137 m. Dãy núi Zagros nằm tại Iran, trong khu vực dọc biên giới với Iraq. Cao nguyên Trung tâm của Iran được phân chia thành hai lưu vực. Lưu vực phía bắc là Dasht-e Kavir (hoang mạc muối lớn), còn lưu vực phía nam là Dasht-e-Lut.

Tại Yemen, độ cao vượt 3.700 m tại nhiều nơi, và các vùng cao mở rộng về phía bắc dọc bờ biển Đỏ đến Liban. Một vùng đứt đoạn tồn tại dọc biển Đỏ, có khe hở lục địa tạo ra địa hình giống như máng với các khu vực nằm dưới mực nước biển. biển Chết nằm trên biên giới giữa Bờ Tây, Israel và Jordan, có độ cao 418 m dưới mực nước biển, do đó là điểm thấp nhất trên bề mặt Trái đất.

Rub' al Khali là một trong các sa mạc lớn nhất thế giới, trải trên một phần ba phía nam của bán đảo Ả Rập, thuộc lãnh thổ Ả Rập Xê Út, Oman, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Yemen. Jebel al Akhdar là một dãy núi nhỏ nằm tại đông bắc Oman, giáp vịnh Oman.

Dân số Tây Á tháng 11/2020 là 300 triệu người. Dự kiến đạt 370 triệu vào năm 2030 theo Maddison (2007; không tính Kavkaz và Síp). Dự kiến này tương ứng với mức tăng trưởng 1,4% mỗi năm, cao hơn mức trung bình thế giới là 0,9% mỗi năm. Dân số Tây Á ước tính chiếm khoảng 4% dân số thế giới, tăng từ con số khoảng 39 triệu hay 2% dân số thế giới vào lúc bắt đầu thế kỷ 20.

Các quốc gia đông dân nhất trong khu vực là Thổ Nhĩ Kỳ và Iran, đều có khoảng 80 triệu dân, tiếp đến là Iraq và Ả Rập Xê Út với khoảng hơn 30 triệu dân.

Các dân tộc chính yếu tại Tây Á là người Ả Rập, Ba Tư và Thổ Nhĩ Kỳ, các ngôn ngữ chiếm ưu thế tương ứng là tiếng Ả Rập, Ba Tư và Thổ Nhĩ Kỳ, mỗi ngôn ngữ có khoảng 70 triệu người nói, tiếp đến là các cộng đồng nói tiếng Kurd, Azerbaijan, Hebrew, Armenia. Ưu thế của tiếng Ả Rập và Thổ Nhĩ Kỳ là kết quả từ các cuộc xâm lấn của người Ả Rập và Thổ vào thời trung đại, bắt đầu là các cuộc chinh phục Hồi giáo vào thế kỷ 7, thay thế các ngôn ngữ Aramic và Hebrew chiếm ưu thế trước đó tại Levant, hay tiếng Hy Lạp tại Anatolia, song Hebrew lại trở thành ngôn ngữ chiếm ưu thế tại Israel, và Aramaic (phần lớn được nói bởi người Assyria) và tiếng Hy Lạp nay vẫn được duy trì với vị thế ngôn ngữ thiểu số.

Các dân tộc thiểu số bản địa khác là Assyria, Druze, Mandea, Maronite, Shabak, Syriac Aramea, Lur và Yezidi.

Kinh tế Tây Á Tây Á đa dạng và khu vực trải qua tăng trưởng kinh tế cao. Thổ Nhĩ Kỳ có nền kinh tế lớn nhất trong khu vực, tiếp đến là Ả Rập Xê Út và Iran. Dầu khí là ngành chính trong kinh tế khu vực, với hơn một nửa trữ lượng dầu mỏ và khoảng 40% khí đốt thiên nhiên của thế giới nằm tại khu vực này.

Quốc gia	Diện tích (km²)	Dân số (2020)	Mật độ dân số (per km²)	Thủ đô	GDP (2020)	GDP (2020)	Đơn vị tiền tệ	Chính phủ	Ngôn ngữ chính thức	Tôn giáo	Sắc tộc
Tiểu Á:
Thổ Nhĩ Kỳ1	783,562	84,339,000	107	Ankara	$788.042 tỷ	$10,523	Lira Thổ Nhĩ Kỳ	Cộng hoà Tổng thống chế	Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ	Hồi giáo	Người Thổ Nhĩ Kỳ
Ngoại Kavkaz:
Abkhazia5	8,660	242,862	28	Sukhumi	$500 triệu	N/A	Lari Gruzia	Tổng thống chế cộng hoà	Tiếng Abkhaz Tiếng Nga	Chính thống giáo	Người Abkhaz
Armenia	29,800	2,963,000	99	Yerevan	$9.950 tỷ	$3,033	Dram Armenia	Tổng thống chế cộng hoà	Tiếng Armenia	Chính thống giáo	Người Armenia
Azerbaijan	86,600	10,139,100	117	Baku	$68.700 tỷ	$7,439	Manat Azerbaijan	Tổng thống chế cộng hoà	Tiếng Azerbaijan	Hồi giáo	Người Azerbaijan
Gruzia	69,700	3,989,000	57	Tbilisi	$15.847 tỷ	$3,523	Lari Gruzia	Bán tổng thống chế cộng hoà	Tiếng Gruzia	Chính thống giáo	Người Gruzia
Nam Ossetia5	3,900	53,532	13	Tskhinvali	$500 triệu	N/A	Lari Gruzia	Tổng thống chế cộng hoà	Tiếng Ossetia Tiếng Nga	Chính thống giáo	Người Ossetia
Trăng lưỡi liềm màu mỡ:
Iraq	438,317	40,222,000	90.7	Baghdad	$216.044 tỷ	$6,410	Dinar Iraq	Cộng hoà đại nghị	Tiếng Ả Rập, Tiếng Kurd	Hồi giáo	Người Ả Rập, Người Kurd
Israel	20,770	8,750,600	422	Jerusalem4	$353.65 tỷ	$39,106	Shekel Israeli	Cộng hoà	Tiếng Do Thái, Người Ả Rập	Do Thái giáo, Hồi giáo	Người Do Thái, Người Ả Rập
Jordan	92,300	10,203,000	110	Amman	$30.98 tỷ	$4,843	Dinar Jordan	Quân chủ lập hiến	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Liban	10,452	6,825,400	656	Beirut	$42.519 tỷ	$10,425	Lebanese pound	Cộng hoà đại nghị	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo, Cơ Đốc giáo	Người Ả Rập
Palestine6	6,220	5,101,000	822	Ramallah3	$6.6 tỷ	$1,600	Bảng Ai Cập, Dinar Jordan, Tân Shekel Israel	Bán tổng thống chế cộng hoà	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Syria	185,180	17,600,600	95.1	Damascus	N/A	N/A	Bảng Syria	Tổng thống chế	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Rojava, Syria5	50,000		N/A	Ayn Issa	N/A	N/A	Bảng Syria	Bán dân chủ	Tiếng Kurd, Tiếng Ả Rập, Tiếng Syriac	Hồi giáo	Người Ả Rập, Người Kurd
Bán đảo Ả Rập:
Bahrain	780	1,701,000	2,180	Manama	$30.355 tỷ	$26,368	Dinar Bahrain	Quân chủ lập hiến	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Kuwait	17,820	4,370,000	245	Thành phố Kuwait	$184.540 tỷ	$48,761	Dinar Kuwait	Quân chủ lập hiến	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Oman	212,460	5,106,000	24	Muscat	$78.290 tỷ	$25,356	Rial Oman	Quân chủ chuyên chế	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Qatar	11,437	2,881,000	252	Doha	$192.402 tỷ	$104,756	Riyal Qatar	Quân chủ chuyên chế	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Ả Rập Xê Út	2,149,690	34,913,000	16	Riyadh	$733.956 tỷ	$25,139	Riyal Ả Rập Xê Út	Quân chủ chuyên chế	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
UAE	82,880	9,890,000	119	Abu Dhabi	$383.799 tỷ	$43,774	Dirham Các tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất	Liên bang Quân chủ lập hiến	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Yemen	527,970	29,825,000	54	Sana'a	$35.05 tỷ	$1,354	Rial Yemen	Tổng thống chế lâm thời	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập
Sơn nguyên Iran:
Iran	1,648,195	84,504,000	52.8	Tehran	$548.590 tỷ	$7,207	Rial Iran	Cộng hoà Hồi giáo	Tiếng Ba Tư	Hồi giáo	Người Ba Tư
Địa Trung Hải:
Akrotiri và Dhekelia 7	254	15,700	61.9	Episkopi	N/A	N/A	Euro	Lãnh thổ phụ thuộc của Anh dưới Quân chủ lập hiến	Tiếng Anh	Cơ Đốc giáo
Síp (Trừ Bắc Síp)	5,895	893,274	151	Nicosia	$22.995 billion	$26,377	Euro	Tổng thống chế	Tiếng Hy Lạp, Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ	Chính thống giáo, Hồi giáo	Người Hy Lạp, Người Thổ Nhĩ Kỳ
Bắc Síp5	3,355	313,626	93	Bắc Nicosia	$4.032 tỷ	$15,109	Lira Thổ Nhĩ Kỳ	Bán tổng thống chế	Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ	Hồi giáo	Người Thổ Nhĩ Kỳ
Bán đảo Sinai:
Ai Cập 2	60,000	850,000	82	Cairo	$262.26 tỷ	$3,179	Bảng Ai Cập	Bán tổng thống chế	Tiếng Ả Rập	Hồi giáo	Người Ả Rập

Ghi chú:

¹ Số liệu của Thổ Nhĩ Kỳ bao gồm Đông Thrace (phần Đông Nam Âu, là vùng không thuộc Tiểu Á.
² Số liệu dân số và diện tích của Ai Cập chỉ tính Bán đảo Sinai.
³ Ramallah là vị trí thực tế của chính phủ, song thủ đô yêu sách của Palestine là Jerusalem, vốn đanh bị tranh chấp.
⁴ Jerusalem là thủ đô theo yêu sách của Israel và là vị trí thực tế của Knesset, Toà án Tối cao Israel. Do tình trạng tranh chấp, toàn bộ các đại sứ quán đặt tại Tel Aviv.
⁵ Không được công nhận
⁶ Quan sát viên LHQ
⁷ Lãnh thổ hải ngoại thuộc Anh

Tìm hiểu thêm về Tây Á tại các dự án liên quan
	Từ điển từ Wiktionary
	Tập tin phương tiện từ Commons
	Tin tức từ Wikinews
	Danh ngôn từ Wikiquote
	Văn kiện từ Wikisource
	Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks
	Cẩm nang du lịch guide từ Wikivoyage
	Tài nguyên học tập từ Wikiversity

• Stanford's Map of Western Asia from 1885 by Edward Stanford