Lenguajo

El lenguajo el xe on còdaxe. Intrà tuti i lenguaji doparai dai animałi, el còdaxe pròpio de ła spese omana, ciamà "łéngua" (o, pì inte el spesìfego, "lenguajo verbałe oman"), el ga caratarìsteghe che i ło difarénsia grandamente da altri lenguaji animałi. Racuanti autori contemporànei i definise el lenguajo oman cofà on instrumento del pensiero, del cuało ła comunegasion ła xe soło che on acesòrio no indispensàbiłe, e łe łéngue łe njien considarae cofà ojeti biołòxeghi e no cofà instrumenti projetai dai èsari omani.

El lenguajo no el xe, de conseguensa, na prerogativa omana: anca łe forme de comunegasion animałe łe xe intendeste cofà on "lenguajo". Par exénpio i oxei i comùnega brinciando, o sia emetendo soni variamente modułai. Łe ave łe comùnega traerso on "bałeto" (el bało de łe ave). I cani e racuanti fełini i comùnega emetendo spesìfeghi odori

Xeneralmente, par rifarirse a łe forme de comunegasion intrà i animałi, se parla de comunegasion animałe.

Lenguajo verbałe

• Lenguajo orale: Ła forma orałe ła xe caraterixada da stra-presixe secuense artegołatòrie, a cargo soradetuto de boca, farinxe e larinxe, che i reałixa sofistegai programi motori, provegnenti da ła cortécia sełebrałe.
• Lenguajo mentałe: lenguajo interior che el scumìsia dopo de cheło orałe.
• Lenguajo scrito: forma scrivesta — segondària e dipendente da cheła orałe in tute łe culture andove el xe prexente
• Lenguajo comun: el xe el lenguajo, che el sìpia orałe o scrivesto no inporta, prevałente inte na determenada comunità de parsone.

El lenguajo de ogni indivìduo el cànbia rejistro a segonda de l'interlocudor/i che el ga davanti.

• Lenguajo privà/pùblego; Sto lenguajo el tende manco a ła coretesa de łe forme gramategałi-sintàteghe, el fa tanta pì atension ai segnali no verbałi de aprovasion/dexaprovasion dei interlocudori. Cheło pùblego, invese, el xe pì formałe e inpersonałe sia parché no el xe revolxesto a na sèrie de parsone ben individuae, sia parché el domanda on major controło lesegal-gramategałe

Vygotskij el sotolìnea ła difarensa intrà:

• Lenguajo privà: el połe contegner on nùmaro (limità) de ripetision, parołe sensa senso che łe ga funsion de modułasion del caràtaro del puteło e man man el se verxe a chełi altri.
• Lenguajo sociałe: cheło doparà co altre parsone, a cuatro ani el puteło el paroneja xa cuaxi el totałe dei ałòfoni, dei fonemi e de łe règołe morfosintàteghe de ła pròpia łéngua mare, sia parlando che scoltando.

Lenguajo no verbałe

L'omo el ga, in pì de on lenguajo verbałe tanto artegołà, difarenti lenguaji no verbałi che i połe èsar esprimesti co movimenti del corpo, spesalmente mołestando i brasi e el muxo.

Ghe xe anca sesti para-lenguìsteghi (intonasion, crio, rixada, sbaiso, sospiro, interusion), che i serve, da soło o col lenguajo orałe, a esprimar łe emosion. ^{[Fonte nesesària]}

Intrà i lenguaji no verbałi ghe xe da tor in considerasion anca ła doparasion del spàsio, ła doparasion de vestimenti o cosmèteghi.

On lenguajo no ligà a l'èsar boni de scoltar o de parlar ła xe ła łéngua dei segni. Eła ła xe na vera e pròpia łéngua nadurałe, esperimenti de neurolenguìstega i demostra che ła łéngua dei segni i coinvolxe łe istese àree sełebrałi de ma łéngua nadurałe.

Lenguajo muxegałe

El lenguajo mùxegałe el fa parte de ła nadura omana; vedendo i autori se discore se sia nasesto prima el lenguajo verbałe (ipotexà da Steven Pinker ) o cheło muxegałe cantà (Charles Darwin) o tuti e do inte el isteso momento (Steven Mithen). La so prerogativa ła xe cheła de èsar conprendesta da tuti, atrata e ligada ugnołamente a ła sfera emotiva .

Desviłupo del lenguajo

Co ła risonansa magnètega funsionałe se ga descuerto che inte i putełi de do mexi ghe se ativa łe istese àree sełebrałi deputae al lenguajo co i xe drio scoltar łe so mari parlar.

El lenguajo el njien aprendesto inte i primi ani de vita e sta evołusion ła połe èsar dividesta in racuante sesion tenporałi:

• 0-3 mexi emision de soni vocałi
• 4-6 mexi doparasion de espresion faciałi negative e poxitive e scumìsio de ła lalasion
• 6-9 mexi riserca de ła sorxente del diàłogo, pronunsasion de gorgheji, lalasion senpre pì grande, doparasion de l'ìndaxe par ìndegar on ojeto (pointing)
• 9-12 mexi resposta co el ghe se ciama, emesion de bisìłabi, mesaji faciałi e ripetision de mesaji fałii, in manjiera che i sìpia mejo capii.
• 12-13 mexi pronunsa de parołe comuni, cofà mama e pupà
• 14-18 mexi prime parołe-fraxi sénpleghe
• 18-24 mexi vocabołàrio pì rico, 50% de consonanti produxeste coretamente, lenguajo verbałe predomenante rispeto ai sesti omani.
• 24-36 mexi 70% dee consonanti produxesti coretamente e doparasion de pronomi (mi/ti/eło/eła)
• 3-5 ani discorsi conprendìbiłi inte el so intiero, ma połe èsarghe dificoltà inte i fonemi "r" "v" e grupi consonànteghi.
• 6-11 ani sviłupo gramategałe intiero e major richesa del lenguajo par ła scołarixasion

La comunegasion animałe

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Comunegasion animałe.

El lenguajo dei computer

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Lenguaji de programasion.

•   Wiki Commons el detien imàjini o altri file so lenguajo

• linguaggioTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.  
• (EN) David Crystal e Robert Henry Robins, languageEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.