Tasavvuf

Tasavvuf, sufiylik — islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari yoʻllovchi taʼlimotdir.

Tasavvuf soʻzining oʻzagi va mazmuni haqida olimlar turli fikr va taxminlar bildirishgan. Ular ichida Ibn Xaldunning fikri haqiqatga yaqin deb eʼtirof etilgan. U "Muqaddima" asarida tasavvuf "suvf" — "jun", "poʻstin" soʻzidan olingan boʻlishi kerak, zero qadimdan tarkidunyo qilgan zohidlar jundan toʻqilgan kiyim yoki poʻstin kiyib yurishni odat qilganlar, bu bilan ular bashang kiyinib yuruvchi axli dunyolardan farqli hayot tarzini oʻzlarida namoyon etganlar, deydi.

Etimologiyasi

Tasavvuf arab tilidagi لصُّوفِيَّ -  so‘zidan olingan bo‘lib, tasavvuf ( التَّصَوُّف ) nomi bilan tanilgan. Islomdagi tasavvuf ,,islom eʼtiqodining tasavvufiy ifodasi”, ,,Islomning botiniy oʻlchovi”, ,,Islom ichidagi tasavvuf hodisasi”, ,,islomiy e'tiqod va amaliyotni botinlashtirish va kuchaytirish” kabi turlicha taʼriflangan. Boshqa bir izohda bu so‘zning lug‘aviy ildizi arabcha ,,poklik” degan ma’noni anglatuvchi ,,safha” ( صفاء ) ga borib taqaladi va tasavvufning yana bir g‘oyasi tazkiya ( تزكية – ,,o‘z-o‘zini tozalash”) so‘fiylikda keng qo‘llaniladi. Bu ikki izohni so‘fiy ar-Rudhabariy (vaf. 322 hijriy) birlashtirib, ,,So‘fiy poklik ustiga jun kiygan kishidir” degandi. Boshqa bir ta’rifda bu so‘z ahl as-suffa (“suffa ahli”) atamasidan kelib chiqqan deb taxmin qilingan va Muhammad alayhissalomning sahobalarining guruhi muntazam ravishda zikr yig‘inlarini o‘tkazar edilar. Masjid an-Nabaviyda o‘tirgan bu erkak va ayollarni ba'zilar birinchi so‘fiylar deb biladilar.

Tarixi

Islom tarixida tasavvuf Umaviylar xalifaligining (661 – 750) dunyoviyligiga qarshi norozilik sifatida paydo bo‘lgan. So‘fiylar islom qonunlariga qat’iy rioya qilganlar va islom fiqhi va ilohiyotining turli maktablariga mansub edilar. So‘fiylarning mutlaq ko‘pchiligi, sunniy islom tarafdorlari bo‘lib qolsa-da, so‘fiylik tafakkurining ba'zi yo‘nalishlari o‘rta asrlarning oxirlarida shia islomiga o‘tdi. Bu, ayniqsa, Safaviylar Eronni qabul qilgandan keyin Irfan tushunchasi ostida sodir boʻldi. So‘fiylik ibodatining muhim yo‘nalishlari zikr, ya’ni Xudoni zikr qilish amaliyotini o‘z ichiga oladi[6]. So‘fiylar o‘zlarining ma’rifiy faoliyatlari bilan islom dinini yoyishda muhim rol o‘ynaganlar.

Zamonaviy davrda so‘fiylik tariqatlarining nisbatan kamayishi, salafiylar va vahhobiylar hujumlariga qaramay, so‘fiylik islom olamida, ayniqsa, sunniy Islomning neotraditionalcha tarmog‘ida muhim rol o‘ynashda davom etdi[8]. Tasavvuf atamasi Yevropa tillariga dastlab XVIII asrda sharqshunos olimlar tomonidan kiritilgan.

Tasavvuf musulmonlarning shaxsiy amaliyoti sifatida islomning dastlabki kunlaridanoq mavjud bo‘lgan. Karl V. Ernstning fikricha, tasavvufning dastlabki namoyandalari Muhammad (s.a.v)ning o‘zi va uning sahobalaridir. Muhammad alayhissalomga bay’at qilish bilan sahobalar o‘zlarini Allohga xizmat qilishga bag‘ishlagan edilar.

(Ey Muhammad), senga bay’at berganlar, albatta, Allohga bay'at qilmoqdalar. Allohning qo‘li ularning qo‘llari ustidadir. Kimki ahdini buzsa, faqat o‘ziga zarar yetkazadi va kim Allohga bergan ahdiga vafo qilsa, unga ulug‘ ajr ato etur. - Qur’on tarjimasi, 48:10

So‘fiylar qonuniy so‘fiy shayxga bay’at berish bilan Muhammad(s.a.v)ga bay’at qilish, deb hisoblashadi va izlovchi bilan Muhammad (s.a.v) o‘rtasida ma’naviy aloqa o‘rnatiladi. Muhammad (s.a.v) orqali so‘fiylar Xudoni bilish, tushunish va u bilan bog‘lanishni maqsad qilganlar. Ali sahobalar orasida bevosita Muhammad(s.a.v)ga bay'at bergan Ali (r.a.) orqali Muhammad(s.a.v) haqidagi bilim va aloqaga erishish mumkinligini ta'kidlaydilar. Bunday tushunchani so‘fiylar sahih deb bilgan Muhammad(s.a.v)ning: ,,Men ilm shahriman, Ali esa uning darvozasidir”, degan hadisda tushunilishi mumkin.

Tasavvuf amaliyotchilarining fikricha, so‘fiylik o‘zining dastlabki rivojlanish bosqichlarida islomni ichkilashtirishdan boshqa narsaga ishora qilmagan. Bir nuqtayi nazarga ko‘ra, so‘fiylik o‘zining kelib chiqishi va rivojlanishida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur’ondan kelib chiqqan, doimiy tilovat qilingan, tafakkur qilingan va tajriba qilingan. Boshqa amaliyotchilar so‘fiylik Muhammad(s.a.v)ning yo‘lidan qat’iy taqlid qilishdir, bu orqali qalbning ilohiy bilan aloqasi mustahkamlanadi, deb hisoblashadi[4].

Oʻrta asrlarning soʻnggi tasavvufchisi, fors shoiri Jomiyning soʻzlariga koʻra, Abdulloh ibn Muhammad ibn al-Hanafiya (vafoti 716 y.) birinchi boʻlib ,,soʻfiy” deb atalgan. Tarixan, so‘fiylar ko‘pincha tariqa deb nomlanuvchi ,,tartiblar”ga mansub bo‘lgan  ulug‘ ustoz valiy atrofida tuzilgan jamoatlar, ular o‘z ta’limotlarini Islom payg‘ambari Muhammad(s.a.v)ga qadar bo‘lgan ketma-ket o‘qituvchilar zanjiri orqali kuzatib boradilar. Hadisi sharifda tafsilot qilinganidek, ular ehsonga intiladilar: ,,Ehson – Allohga go‘yo Uni ko‘rayotgandek ibodat qilishingdir, agar sen Uni ko‘rmasang, U seni ko‘rib turuvchidir”. So‘fiylar Muhammad(s.a.v)ni al-Inson al - Komil , mutlaq haqiqat sifatlarini ifodalovchi komil inson deb biladilar va uni o‘zlarining yakuniy ruhiy yo‘lboshchisi deb bilishadi. XI asrdan islom taqvosida Abdulqodir Gʻiloniy, Gʻazzoliy va Sulton Salohiddin kabi islomning eng koʻzga koʻringan himoyachilarining soʻfiylik bilan bogʻliqligi tarixan isbotlangan. Islom sivilizatsiyasining yuksalishi islomda so‘fiylik falsafasining tarqalishi bilan mos keladi. Tasavvufning tarqalishi islom dinining tarqalishida, yaxlit islom madaniyatlarini yaratishda, ayniqsa, Afrika va Osiyoda hal qiluvchi omil hisoblangan. Xoja Ahmad Yassaviy, Rumiy kabi so‘fiy shoir va faylasuflar Islom madaniyatining Anadolu, O‘rta Osiyo va Janubiy Osiyoda tarqalishini ancha kuchaytiradilar.

Manbalar

Adabiyotlar

  • Komilov N., Tasavvuf (1-kitob), T., 1999;
  • Juzjoniy A. Sh., Tasavvuf va inson, T., 2001;
  • Haqqulov I., Tasavvuf saboqlari, Buxoro, 2000.


Tags:

Tasavvuf EtimologiyasiTasavvuf TarixiTasavvuf ManbalarTasavvuf AdabiyotlarTasavvufIslom diniTaʼlimot

🔥 Trending searches on Wiki O‘zbek:

Mercedes-BenzKoʻkyoʻtalSharq falsafasiJamiyatTojikistonViruslarBosimYalpi ichki mahsulotYahudiylikAxborot tizimiSifatVikipediyaGulAksizInformatikaAntonimlarSariq kasalligiOmonimlarXorazmIslomning besh ustuniQadriyatProteinlarPaygʻambarAdabiy tilKidariylarEndokrin bezlarMedia madaniyatiFutbol maydoniAseptikaMuqimiySunʼiy intellektVladimir PutinPeshob ajralishining buzilishiMuloqotPolimerlarOʻzMESilTovush (tilshunoslik)GongkongBankAxborot xavfsizligiNavoiy viloyatiQissaTurkiston muxtoriyatiOgahiyAbdulla OripovSirdaryo (viloyat)ProtsessorPulRentgen nurlariYosh psixologiyasiXalq pedagogikasiAngliyaOʻzbekiston Respublikasi Qurolli KuchlariTrombotsitlarImmun sistemasiNafas olish tizimiOʻzbekiston SSR Mustaqillik deklaratsiyasiIshlab chiqarish omillariGenetikaBrutsellyozMarkaziy nerv sistemasiAxborot jamiyatiChilla davriSayyoraSunniylikBunyodkor stadioniGʻarb falsafasiQimmatli qogʻozlarTasavvufAbdurauf FitratOIVAmir TemurEkologik omillarHukmEksperimental psixologiyaRavishVijdon erkinligi🡆 More