روسىيە ئىمپېرىيىسى

تارىختىكى ئۈچىنچى چوڭ ئىمپېرىيە ، ياۋروپا ، ئاسىيا ۋە شىمالىي ئامېرىكا قاتارلىق ئۈچ قىتئەگە سوزۇلغان ئەڭ چوڭ ئىمپېرىيە ، روسىيە ئىمپېرىيىسى پەقەت ئەنگىلىيە ئىمپېرىيىسى ۋە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى تەرىپىدىنلا ئېشىپ كەتتى. روسىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ قەد كۆتۈرۈشى قوشنا رەقىبلەرنىڭ: شىۋىتسىيە ئىمپېرىيىسى ، پولشا-لىتۋا ئورتاق گەۋدىسى ، پېرسىيە ۋە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ زاۋاللىققا يۈزلىنىشىگە توغرا كەلدى. ئۇ 1812-1814-يىللىرى ناپالېئوننىڭ ياۋروپانى كونترول قىلىش ئارزۇسىنى مەغلۇب قىلىپ ، غەرب ۋە جەنۇبقا كېڭەيگەن. 1897-يىلدىكى نوپۇس تەكشۈرۈشتە 125 مىليون 600 مىڭ سۇبيېكت تىزىمغا ئالدۇرۇلغان بولۇپ ، چىڭ جۇڭگو ۋە ھىندىستاندىن قالسىلا ، ئۇ دۇنيادىكى ئۈچىنچى چوڭ نوپۇسقا ئىگە بولغان. بارلىق ئىمپېرىيەلەرگە ئوخشاش ، ئۇ ئىقتىساد ، مىللەت ، تىل ۋە دىن جەھەتتە كۆپ خىللىقنى نامايان قىلدى.

ئىقتىسادىي جەھەتتىن قارىغاندا ، ئىمپېرىيە ئاساسلىقى دېھقانچىلىقنى ئاساس قىلغان بولۇپ ، فېئوداللىق تۈزۈمدە بۇ يەرگە باغلانغان روسىيەلىك دېھقانلار ئىشلىگەن چوڭ يەرلەردە ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمى تۆۋەن بولغان. كەركىدانلار 1861-يىلى ئازاد قىلىنغان ، ئەمما يەر ئىگىسى ئاقسۆڭەكلەر سىنىپى كونتروللۇقنى ساقلاپ كەلگەن. تۆمۈر يول ۋە زاۋۇتلارغا چەتئەل مەبلىغىنىڭ ياردىمىدە ئىقتىساد ئاستا-ئاستا سانائەتلەشتى. چار ئىۋان III (1462 - 1505) كېيىن بارلىققا كەلگەن ئىمپېرىيەگە ئاساس سالغان. ئۇ ئۆز دۆلىتىنىڭ زېمىنىنى ئۈچ ھەسسە ئاشۇرۇپ ، ئالتۇن ئوردانىڭ ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى ئاخىرلاشتۇردى ، موسكۋا كرېمىل سارىيىنى رېمونت قىلدى ۋە روسىيە دۆلىتىنىڭ ئۇلىنى قويدى. ئىمپېراتور پېتېر بۈيۈك (1682 - 1725) نۇرغۇن ئۇرۇشلارنى قىلىپ ، ئاللىبۇرۇن غايەت زور ئىمپېرىيىنى ياۋروپانىڭ چوڭ دۆلىتىگە كېڭەيتتى. ئۇ پايتەختنى موسكۋادىن يېڭى مودېل شەھەر سانت پېتىربۇرگقا يۆتكىدى ، بۇ يەردە ياۋروپانىڭ نۇرغۇن لايىھەلىرى بار. ئۇ مەدەنىيەت ئىنقىلابىغا رەھبەرلىك قىلىپ ، بىر قىسىم ئەنئەنىۋىي ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي ئەخلاقنىڭ ئورنىنى زامانىۋى ، ئىلمىي ، ياۋروپاغا يۈزلەنگەن ۋە ئەقلىيلىشىش سىستېمىسىغا ئالماشتۇردى.

ئىمپېراتور كاتېرىن (1762-1796-يىللىرى ھۆكۈمرانلىق قىلغان) ئالتۇن دەۋرگە رىياسەتچىلىك قىلدى. ئۇ پەتھى قىلىش ، مۇستەملىكە قىلىش ۋە دىپلوماتىيە ئارقىلىق دۆلەتنى كېڭەيتىپ ، پېتېر بۈيۈكنىڭ غەربىي ياۋروپا لىنىيىسىنى زامانىۋىلاشتۇرۇش سىياسىتىنى داۋاملاشتۇردى. ئىمپېراتور ئالېكساندېر ئىككىنچى (1855 - 1881) نۇرغۇن ئىسلاھاتلارنى ئىلگىرى سۈردى ، ئەڭ كۆرۈنەرلىك بولغىنى 1861-يىلدىكى 23 مىليون كەركىداننىڭ ھەممىسىنىڭ ئازاد قىلىنىشى. ئۇنىڭ شەرقىي ياۋروپادىكى سىياسىتى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى پراۋۇسلاۋىيە خىرىستىيانلىرىنى قوغداشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ باغلىنىش 1914-يىلغىچە روسىيەنىڭ فرانسىيە ، ئەنگىلىيە ۋە سېربىيە تەرەپتە گېرمانىيە ، ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ۋە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىگە قارشى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغا كىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.