Архиме́д (Ἀρχιμήδης; б.э.ч.
287 б.э.ч. 212) — Сиракуза хоорайдан бурун грек математик, физик база инженер. Геометрияда көвей дээн ажыдыышкыннарны кылган. Механиканың, гидростатиканың үндезинин тургускан, кезек чугула херек ажыдыышкыннарның автору.
— Архимед | |
---|---|
бурун-грек Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος | |
Төрүмел ады | бурун-грек Ἀρχιμήδης |
Төрүттүнген хүнү: | 287 б. э. ч.[…] |
Төрүттүнген чери: | |
Мөчээн хүнү: | 212 б. э. ч.[…] |
Мөчээн чери: | |
Чурт: | |
Эртем сферазы: | геометрия, математика[d], механика[d], инженерное дело[d] биле астрономия[d] |
Архимедтиң чуртталгазы дугайында медээлелди Полибий, Тит Ливий, Цицерон, Плутарх, Витрувий, Диодор Сицилийский база өскелер демдеглеп артырган. Оларның колдуу кезии Архимедтиң чурттап турган үезинден орай төрүттүнген болгаш, бижээн медээлели бадыткалдыг деп дорт харыылап шыдавас.
Архимед Сиракуза хоорайга төрүттүнген — Сицилия ортулукта грек колонияга. Архимедтиң адазы – математик болгаш астроном Фидий чадавас. Плутархтың айытканы-биле, Архимед Гиерон II, Сиракузаның тираны-биле чоок төрел турган. Архимед өөренир дээш Египеттиң Александриязынче чорупкан, ол үениң эртем болгаш уран чүүл төвү турган.
Александрияга Архимед билдингир эртемденнер-биле өңнүктежип алган: астроном Конон, шуптузунга дески эртемден Эратосфен (ооң-биле чок апаарынга чедир бижижип турган). Ынчан Александрия 700 муң бижимел чүүлдерлиг библиотеказы-биле алдарлыг турган.
Магатчок, ылап-ла маңаа Архимед кайгамчык грек геометр Демокриттиң, Евдокстуң база өскелерниң ажылдары-биле танышкан, олар дугайында бодунуң эртем ажылдарында бижип турган.
Архимед өөредилге соонда Сицилияже эглип келген. Сиракузага ол акша-хөреңги хереглелдиг турбаан, шупту чүвези четчир турган. Архимед шагда чурттап турган болгаш ооң дугайында тоолчургу чугаалар көвей.
Архимедтиң чогаадыышкыннары ол үениң кижилерин кайгадып турганынындан ону долгандыр тоолчургу чугаалар боду дириг турда-ла тыптып турган. Гиерон хаанның дүжүлге бөргүн ылап-ла арыг алдындан кылган бе деп, азы ювелир ынаар көвей мөңгүн холаанын Архимед тодарадып турган чугаа делгереңгей. Алдынның бот-деңзизи билдингир турган, ынчалза-даа дүжүлге бөргүнүң ишкири билдинмес: хемчээттинмес нарын хевирлиг турган! Архимед үргүлчү ооң дугайында боданып турган. Кажан-бир ваннага чуннуп тургаш эскерип каан – ваннаже кайы-хире мага-боду киргенил, ол хире ишкир суг ваннадан үндүр аккан, ынчан ол билип каан: дүжүлге бөргүн сугже киирипкеш, ооң ишкирин үндүр төгүлген сугнуң ишкири-биле тодарадып болур. Тоолчургу чугаа-биле алырга, Архимед шалдаң болду «Эврика!» (бурун-грек εὕρηκα), азы "Тып алдым!", деп кудумчуже алгырып үне халаан. Ынчалдыр гидростатиканың кол хоойлузу — Архимедтиң хоолузу ажыттынган.
Папп Александрийниң киирген тоолчургу чугаазында болза, бир катап Гиероннуң Египет хаанынга Птоломейге белекке тудуп берген хөй кырлыг аар «Сиракузия» хемезин канчап-даа сугже киирип чадап турган. Архимед блоктар (полиспаст) системазын тудуп, ооң ачызынга херек ажылды холунуң чаңгыс кылдыныы-биле күүседипкен. Тоолчургу чугаа-биле, Архимед ынчан мынча диген: «Меңээ мурнумга кырынга туруп алыр өске Чер турган болза, бодувустуң Черивисти шимчедиптер турдум» (домактың өске хевири: «Тевиски турза, делегейни аңдарыптар мен»).
Архимедтиң инженержи шылгараңгай угаанының күжү б.э.ч. 212 чылда Ийиги Пуннар дайынынга римчилерниң Сиракузаны бүзээлелинде көзүлген. Сиракузаны б.э.ч. 215 чылдан тура Гиерона II-ниң уйнуу Гиероним Сиракузаның хаанап турган. Ооң адаларын истеп, Гиероним дайында Карфагенни деткээн, ынчангаш римчи шериг Сиракузаже аъттаныпкан. Ол үеде Архимед 75 харлыг турган. Сиракузаның бүзээлээни биле Архимедтиң ооң камгалалынга киришкени дугайында бижээн рим полк баштыңы Марцеллдиң тайылбыры Плутархтың база Тит Ливияның чогаадыгларында бар.
Архимедтиң туткан күчүлүг шөлер машиналары римчи шергиже аар даштарны октап турган. А олар хоорайның ханаларынга чүгээр болур деп бодааш келирге, чиик шөлер машиналары долу даштар-биле когарал чедирген. Күчүлуг краннар демир илбектери-биле янзы-бүрү хемелерни өрү көдүрүп, аңдарарга, хемелер сугга дүжүп турган (көр. Архимедтиң дыргаа). 2005 чылда бурун шагның "күчүлүг чепсектерниң" ылаптыын хынаан шинчилелдер чоруткан; тургускан механизмнер ылап-ла дээштиг ынчан бадыткаан.
Римчилер ынчан хоорайны чаза тавартып алырындан ойталааш, бүзээлелче киргеннер. Бурун шагның билдингир төөгүжүзү Полибий мынча деп бижээн: «Чаңгыс кижиниң кандыг-бир херекче угланган хуулгаазын күжү, ооң салымныы ындыг-дыр … сиракузажыларның аразындан чаңгыс ирейни ап каапкан болза, римчилер хоорайны чайлыг алыр турган».
Б.э.ч. 212 чылдың күзүн Сиракузаны римчилер ээжелээн (ырбакчының дузазы-биле деп Плутарх чугаан). Ынчан Архимедти өлүрген.
Архимедтиң римчилерниң холундан өлгени дугайында чугаалар янзы-бүрү хевирлерлиг:
Цицерон, б.э.ч. 75 чылда Сицилияга квесторлап тургаш, «Тускуланские беседы» (V-ки ном) деп номга бижээн: ол б.э.ч. 75 чылда, өлүрүүшкүннүң соонда 137 эрткенде, Архимедтиң хоозураан чевээн тып алган; ында болза Архимедтиң күзээни-биле цилиндр иштинге шыйган борбакты демдеглеп калган.
Плутархтың сөзү-биле, Архимед математикадан бүрүнү-биле бердинген кижи. Ол чем база бодунуң дугайында боданмас апаар турган.
Архимедтиң ажылдары ол үениң математиказының шупту чыгыы адырларынга хамааржыр турган: геометрияның, арифметиканың, алгебраның кайгамчыктыг шинчилелдери хамааржыр. Ынчалдыр ол амгы үеде ооң ады-биле адатынып турар шупту чартыы шын хөй-булуңчуктарны тып алган, кониктиг кескиндилери дугайында айтырыгларны элээн сайзыраткан, янзылыг деңнелгелерни геометрлиг аргазын тыпкан: деңнелгениң дазылын парабола биле гиперболаның белдиринден тывар. Ол деңнелгелерниң долу шинчилелин Архимед кылган, ынчалдыр кандыг байдалда деңнелгелер кадар аңгы азы дөмей дазылдарлыг болурун илереткен.
Ооң черле кол математиктиг чедиишкиннерни болза математиктиг анализке хамааржыр. Гректер Архимедтиң мурнунда-ле хөй-булуңчуктар биле төгериктиң шөлүн, призманың, цилиндрның, пирмамиданың база конустуң ишкирин хемчээп турганнар. Ынчалза-даа чүгле Архимед оларның шөлдерин база ишкирин ниити арга-биле санаарын тыпкан; ол дээш Евдокс Книдтиң аргазын сайзыраткаш, онза солун ажыглап турган. «Эратосфенге арга дугайында чагаа» (чамдыкта «Механиктиг теоремалар аргазы» деп адаар) бодунуң ажылында ишкирин тыварда төнчү чок биче хемчээл аргазын ажыглаан. Архимедтиң идейлери интегралдыг саналганың дөзүнге барган.
Архимедтиң бир чедиишкини болза, цилиндрже долдур киирген конустуң, борбактың база боду цилиндрниң ишкирлериниң хамааржыры 1:2:3 болган.
Бодунуң тергиин чедиишкинин ол тургаш ооң мурнунды кым-даа тып чадаан бодалгазын тыпкан: борбактың кырының шөлүн база ооң ишкирин тывары. Ол дээш Архимед цилиндрже киирген борбакты бодунуң чевээнге хап каарын дилээн.
Параболаның квадратуразы деп чогаалында Архимед дараазынданы шынзыткан: параболаны дорт-биле кежилдир кескенинден бүткен сегментизиниң шөлү болза ол сегментиже долдур киирген үш-булуңчуктуң шөлүнүң 4/3 хемчээли болур (чурукче көр.). Архимед шынзыдарында дараазында төнчү чок кадыышкынны түңнеп санаан:
Одуругнуң саннары — үстүп-ле кээр сегменти бүрүзүнүң иштинче кирген үш-булуңчуктарның ниити шөлү-дүр.
Архимед оон аңгыда борбактың сегментизиниң кырының шөлүн база ооң ажыткан "Архимедтиң спиралының" долгандырыының кырында шөлүнүн тыпкан, борбактың, эллипсоидтиң, параболоидтиң биле дескиндиригниң ийи-куржаңгылыг гиперболоидтиң сегментилери шөлдерин тодараткан.
Дараазында бодалга ыргактар геометриязынга хамааржыр. Бир ыргак шыйыг бар дижик. Канчап ооң точка бүрүзүнге дегжилге дортун тыварыл? Азы физика талазындан көөр болза: бир телонуң шимчээнинде эрткен оруун билир дир бис дижик. Канчап ооң дүргенин точка бүрүзүнге тодарадып шыдаар бис? Школага болза бисти долгандырыгга дегжилге дорттун шыйдырып турган болгай. Бурун гректер эллипске, гиперболага база параболага дегжилге дорттарын тып турганнар. Эң бирги ниити тывар аргазын Архимед ажыткан. Ол арга болза дифференциалдыг саналганың үндезиниче кирген.
Архимедтиң долгандырыгның узунунуң диаметринге хамаарылгазын тып санааны математиканы элээн сайзарыткан салдарлыг болган. "Төгерикти хемчээни дугайында" деп ажылында Архимед санның чоошкулаткан делгерээн санаанын көргүскен: «архимедтиң саны» . Оон артык кылдыр ол чоокшулаткан санаанын ылаптыын база хемчээген: . Шынзыдары-биле ол төгерикке кирген база шыпкан шын 96-булуңчукту тургузупкаш, оларның узунун хемчээпкен.
Математикада, физикада, астрономияда экстремумнар (өскерлип турар хемчээлдерниң эң улуу азы бичези) тывары чугула херек. Чижээ, борбакче кирген цилиндрлер аразындан эң ишкир цилиндрни канчап тывар? Шак мыгдыг бодалгаларны ам болза дифференциалдыг санаашын-биле бодап болур апарган. Архимед болза бир дугаар шак мындыг бодалгалар-биле дегжилге дорттарының тыварын эскергеш, экстремумнар бодалгаларын бодаарын көргүскен.
Архимедтиң идейлери бодунуң үезин 2 муң чыл мурнап турган. Ол хире угаанныг бурун грек математиктиң мындыг хевирлиг ажылдарын чүгле XVII чүс чылдың эртемденнери уламчылап, сайзырадып чорутканнар.
Архимед механиктиг конструкциялары-биле алдаржаан. Быра Архимедтиң мурнунда-ла билдингир-даа болза, чүгле Архимед ооң долу теориязын сайгарып үндүрген, ооң соонда дээштиг кылдыр чуртталгага ажыглап турган. Плутархтың сөзү-биле, Сарикузаның портузунга Архимед элээн көвей блок-быралыг механизмнерни чүк көдүреринге азы дажыырынга эптиг кылдыр чогаадып турган. Ооң чогааткан архимедтиң хүртүзү суг узарынга Египте ам-даа ажыглаттынып турар.
Механиканың бирги теоретигин Архимед деп санаар. «Чалбак хевирлерниң турум байдалы дугайында» деп номун быраның хоойлузун шынзытканындан эгелээн. Ук шынзылганың дөзүнде аксиома бар: дең телолар дең эгиннерге турум байдалдыг болур херек. Шак-ла ынчалдыр «Телолар эжиндирери дугайында» деп ному Архимедтиң хоойлузун шынзытканындан эгелээн. Архимедтиң ук шынзылгалары болза механиканың төөгүзүнде бир дугаар бодал шенелделери (эксперимент) дээр.
Архимед үезинде планетарий азы "дээр сферазын" тургускан, ооң шимчээн аайы-биле иштинде 5 планеталар шимчеп турган, Хүнүң база Айның үнүп кээрин, Айның фазаларын база туттуруушкунун, оларның дээр хаяазынга чиде бээрин көрүп болур. Архимед планеталарның аразын дилеп боданып турган; даап бодал-биле алырга ооң санаашкынынга даянган Черни төптээн делегей системазы турган, Хүн Черни долганган, а Хүннү долгандыр Меркурий, Венера, Марс планеталары долганып турганнар. Ынчалза-даа «Псаммит» деп эртем чогаалында Самостан Аристархтың гелиоцентриктиг делегей системазын дамчыткан.
Архимедке тураскааткан чүүлдер:
Лейбниц мынча деп бижээн: «Архимедтиң эртем чогаалдарын кичээңгейлиг номчааш, геометрлерниң чаа ажыдыышкыннарынга кижи магадавас апаар-дыр».
Амгы үенин орус чогаалчыларның Озар Вороннуң «Война и геометр» база А. Башкуевтиң «Убить Архимеда» деп чечен чугааларында Архимедтиң өлүмүнүң онза өске хевирлерин тайылбырлаан. Чечен чугаалары төөгү-биле хажышкак эвес-даа бол, улуг эртемденниң өлүрүкчүзүнүң – римчи легионерниң – көрүжүнден бижээн, ында ону «чүнү-даа билбес, Архимедти танывайн өлүрген варвар» деп көгүспээн.
Бистиң үеге чедир дараазында ажылдары артып калган:
Архимедтиң дараазында кезек ажылдары чүгле араб очулгага артып калган:
This article uses material from the Wikipedia Тыва article Архимед, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контент CC BY-SA 4.0 лицензия аайы-биле (өскези айыттынмаан болза) ажык. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Тыва (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.