Чаллы: Татарстандагы шәһәр

Чаллы (шулай ук Яр Чаллы, Чаллы яр, рус. На́бережные Челны́) — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында, Чулман елгасының сул ярында, Мәләкәс кушылган җирдә урнашкан, Татарстан шәһәрләре арасындада зурлыгы һәм әһәмияте буенча икенче урында торган шәһәр.

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.
Чаллы
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш
Ил Россия
Җөмһүрият Татарстан
Координатлар 55°43'тн, 52°22'кнч
Эчке бүленеш 3 район: Автозавод, Үзәк, Комсомол
Шәһәр башлыгы Мәһдиев Наил Гамбәр улы
Нигезләнгән 1626 ел
Беренче телгә алу 1172 ел
Элеккеге исемнәр Брежнев 1982 елдан 1988 елга кадәр
Мәйдан 171 км²
Климат уртача
Халык саны 513 242 кеше
Халык тыгызлыгы 2970 кеше/км²
Агломерация 1,1 млн
Милли состав татарлар – 47,4%
руслар – 44,9%
чуашлар – 1,9%
украиннар – 1,3%
башкортлар – 1,2%
Дини состав мөселманнар, христианнар
Сәгать кушагы UTC+3
Телефон коды 8552
Почта индексы 4238"
Рәсми сайт nabchelny.ru
Кардәш шәһәрләр Ляочэн[d]
Кардәш шәһәрләр Ляочэн[d]

Казан белән арасы 225 км, Түбән Кама белән — 35 км, Алабуга белән — 20 км, Уфа белән — 250 км.

Тукай районының (1930–1976 елларда Чаллы районының) үзәге. Зур автомобиль юллары үзәге, елга порты бар.

Тарих

Шәһәрнең 400 еллыгына әзерлек

2024 елның гыйнварында Чаллы хакимияте шәһәрнең 400 еллыгына (2026 елда) әзерләнә башлавын игълан итә. Әлеге хәбәр тарихчыларда ризасызлык уяткан. Алар фикеренчә, шәһәрнең тарихы күпкә борынгырак. Тарихчылар, Чаллының яшен кыскарту – татарның борынгы тарихын сызып ату өчен эшләнә, дип исәплиләр. Чаллы шәһәре Башкарма комитеты җавабы:

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш  Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты галимнәре, Россия дәүләт борынгы актлар архивында сакланучы документларга нигезләнеп, Чаллы шәһәренә нигез салынган вакыт XVII гасырның беренче яртысына туры килә, дип ассызыклыйлар. Казан воеводасы Семен Волынский рөхсәтен алып, Федор Попов җитәкләгән крестьян общинасы 1626 елда Кама елгасының су як ярына чыгып урнаша (РГАДА. Ф.1209. Оп.1 Ч1. Д.156. Л.153-153 об.).

Археологик эзләнүләр Чаллы шәһәре урынында кешеләрнең XVII гасырга кадәр яшәгәннәрен күрсәтсә дә, Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты 1651 елгы Семен Карев, 1652 елгы Михаил Змеев һәм подъячий Павел Агапов тасвирламаларындагы мәгълүматлардан чыгып, Чалнинский починокның мондагы Болгар дәүләте һәм Казан ханлыгы чорында урнашкан торак пунктлар белән бәйләнеше булмаганын ачыклый.

Шулай итеп, югарыда саналып киткән язма чыганакларда Чаллы шәһәре җирлегендә беренче булып искә алынган торак пункт – ул Чалнинский починок. Димәк, Чаллы шәһәренә 1626 елда нигез салынуы фәнни яктан расланган
Рамил Хәлимов, Чаллы шәһәре Башкарма комитеты җитәкчесе урынбасары
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 

Шәһәр җитәкчеләре

Халык

Халык саны

Халык саны 508 700 кеше (2009 ел уртасына) Татарстанның 13,5 % халкын тәшкил итә, Россия шәһәрләре арасында 31 урында тора.

Чаллы каласының халык саны үзгәрүе динамикасы (халык санын алулар нигезендә):

Ел Халык саны (мең кеше)
1887 ел 1
1926 ел 4
1931 ел 5
1939 ел 9,4
1959 ел 19,1
1967 ел 33
1970 ел 37,9
1971 ел 55
1973 ел 126
1976 ел 231
1979 ел 301,4
1982 ел 374
1989 ел 500,3
1996 ел 528,7
2000 ел 514,7
2005 ел 508
2009 ел 508,7
Милләт 1939 1970 1979 1989 2002 2010
руслар 59,0% 48,1% 59,5% 48,7% 45,3% 44,9%
татарлар 40,0% 48,6% 30,4% 40,6% 45,0% 47,4%
чуашлар 0,2% ? ? 2,5% 2,2% 1,9%
украиннар 0,4% ? ? 2,3% 1,7% 1,3%
башкортлар 0,0% ? ? 1,9% 1,4% 1,2%

Административ бүленеш

Яр Чаллы өч районына бүленә:

Мәгариф

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Тәүбә мәчете
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Педагогика университеты

Мәдәният

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Татар драма театры
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Рус драма театры
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Орган залы
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Картиналар галереясы

Театрлар

Музейлар һәм галереялар

Мәдәният срайлары

Цирк

Матбугат

Язучылар оешмасы

Дин

Мәчетләр

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Туфан мәчете
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Чишмә мәчете

Чиркәүләр

Спорт

Спорт белән шөгыльләнү урыннары

Файл:Россия чаңгысы.JPG
«Яр буе» паркында «Лыжня России — 2008» ярышлары уза

Спорт командалары

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
КамАЗ-Мастер командасы машинасы ярышта

Ял итү, күңел ачу урыннары

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Чаллыда Сабантуй
  • Дельфинарий. Анапа дельфинарие филиалы булган Чаллы дельфинариенда дельфиннар һәм диңгез арысланы белән куелган кызыклы шоу программа карап була.
  • Энтузиастлар бульвары — чаллылыларның яраткан ял итү урыннарының берсе. Бульварда фонтаннар, кафе-рестораннар, төнге клублар, кибетләр бар.
  • «Яр буе» паркы мәйданы. Бәйрәмнәр уздырыр өчен махсус төзелгән мәйданда Сабантуй, Яшьләр көне, башка бәйрәмнәр, концерт-тамашалар уза. Аңа алып бара торган урамда төрле ачык типтагы кафелар байтак.
  • Ипподром.

Кинотеатрлар

Төнге клублар

Парклар һәм скверлар

Кунакханәләр

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Муса Җәлил һәйкәле

Һәйкәлләр

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Ватан-Ана һәйкәле
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Габдулла Тукай һәйкәле

Сәнәгать

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
«2/18» бизнес үзәге (халыкта «тюбетейка» дип йөртелә)
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
В. Высоцкий һәйкәле

Азык-төлек тармагы

Машина төзү тармагы

  • «КамАЗ» ААҖ — Кама автомобиль заводы Чаллының алдынгы сәнәгать предприятиясе. Ул йөкле машиналар, автобуслар чыгара. Шәһәрнең икътисад хәле заводныкына нык бәйле.
  • «Соллерс—Набережные Челны» ААҖ — җиңел машиналар җитештерә.

Энергетика тармагы

  • Яр Чаллы ТЭЦы (рус. филиал «Набережночелнинская ТЭЦ» ОАО «Генерирующая компания») — электрэнергия, җылылык, җылы су җитештерә.
  • Түбән Кама ГЭСы (рус. филиал «Нижнекамская ГЭС» ОАО «Генерирующая компания») — электрэнергия җитештерә.

Төзү материалларын җитештерү

  • Зур панельле йортлар төзү заводы
  • Металлконструкция заводы
  • Тимер-бетон әйберләре заводы
  • «Стройдеталь» заводы
  • Күзәнәкле бетоннар заводы

Телефон операторлары

Интернет провайдерлар

Массакүләм мәгълүмат чаралары

Матбугат

  • «Шәһри Чаллы»
  • «Көмеш Кыңгырау»
  • «Туганайлар»
  • «Безнең фикер»
  • «Ислам нуры»
  • «Тәрбия»
  • «КАМАЗ хәбәрләре»
  • «Азатлык»
  • «Чаллы яшьләре»
  • «Таң йолдызы» — «Камские зори»
  • «Мәйдан» журналы
  • «Челны ЛТД»
  • «Вечерние Челны»
  • «АвтоCITY»
  • «ЧАС»
  • «Новая неделя»
  • «Челнинские известия»
  • «Вести КАМАЗа»
  • «Единство»
  • «Из рук в руки»
  • «Бизнес-класс/Современность»
  • «Доброхот»
  • «Автопремьера»
  • «Капитал»
  • «Челнинский перекресток»
  • «Есть работа! Набережные Челны»
  • «Светлый путь» (Тукай районы газетасы)
  • «Навигатор»
  • «Совет врача»
  • «Кстати обо всём»
  • «Ревизор»

Телевидение

Күмәк антенна аша:

Радио

Кызыклы мәгълүмәт

Альтернатив адреслар

Традиция буенча чаллылылар шәһәр микрорайоннарын комплекс диеп йөртәләр. Шулай итеп һәрбер йортның диярлек ике адресы бар: беренчесе, урам буенча номер (шул адрес паспортка һәм башка документларга языла), икенчесе, төзүчеләрнең комплекс буенча йортка биргән номер. Мәсәлән, Халыклар Дуслыгы урамында урнашкан 9 нчы йортның икенче адресы — 58/18 (58 нче комплекс 18 нче йорт). Шәһәр халкы сөйләшкәндә ешрак икенче адресны куллана, ә кайберәүләр үзләренең «урам буенча» адресын бөтенләй истә тотмыйлар. Альтернатив адреслар куллану – сирәк күренеш һәм шәһәрнең тиз арада үсүе, халык арасында төзүчеләр күп булуы белән аңлатыла.

Рекордлар

Чаллы каласы 2009 елда Гиннесс рекордлар китабына кертелде. 4–5 август көннәрендә оештырылган 100 метрга йөгерү буенча эстафетада 24 сәгать өчендә 4799 кеше катнашты. Әлеге сан моңа кадәр Рига шәһәре куйган рекордтан бер мең кешедән дә артыгырак.:

Чаллы турында җырлар

Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
Энтузиастлар бульвары
Чаллы: Тарих, Халык, Административ бүленеш 
«Татарстан» кунакханәсенең Ямашев бульварыннан күренеше

Чаллыда туган танылган шәхесләр

Чаллы урамнары

Чаллы күперләре

Искәрмәләр

Сылтамалар

Моны да карагыз

Tags:

Чаллы ТарихЧаллы ХалыкЧаллы Административ бүленешЧаллы МәгарифЧаллы МәдәниятЧаллы ДинЧаллы СпортЧаллы Ял итү, күңел ачу урыннарыЧаллы Парклар һәм скверларЧаллы КунакханәләрЧаллы ҺәйкәлләрЧаллы СәнәгатьЧаллы Телефон операторларыЧаллы Интернет провайдерларЧаллы Массакүләм мәгълүмат чараларыЧаллы Кызыклы мәгълүмәтЧаллы турында җырларЧаллы да туган танылган шәхесләрЧаллы урамнарыЧаллы күперләреЧаллы ИскәрмәләрЧаллы СылтамаларЧаллы Моны да карагызЧаллыМәләкәс (Чулман кушылдыгы)Рус телеТатарстанТатарстан РеспубликасыЧулман

🔥 Trending searches on Wiki Tatarça / Татарча:

КенияКазанEfiriumWiki FoundationИнглиз телеВоткинс (Колорадо)Николай Алешков29 мартКунак йорты (Казан)NKAPBenfika futbol taqımıВольфрамВикипедияләр исемлегеНахуатль телеWikipediälär isemlegeЗеленогорск (Красноярск крае)Булат БәйрәмовСан-Сиприан-де-Виньяс22 (сан)6 июньTel belemeВильям Һовард СтайнАвыргазы районыЖасмин (җырчы)Чуаш дәүләт академия җыр һәм бию ансамблеФранцияЭрзянь правдаӘс-СәмигъНугайларБалтыйк илләреТыва телеКолумбияКоллоид химияBitkoinFMO4Руслан Айсин (1980)Клаудия ШифферИнтернетPLEKHH2Бөек Ватан сугышыJava1797 елC++МикробиологияТуфан МиңнуллинĞiraq häm Şam İslam däwläteӘнкараТөрекмәнстанӘрмәнстанГабдулла Тукай биографиясеТөркиядә президент сайлаулары (2023)Евгений АгеевФахишәлекСербхорват ВикипедиясеТатарча ай исемнәреЛьюис (округ, Миссури)Халыкара театр көнеБеларусияӘнгам сүрәсеГарәп телеРусларАнтарктидаАбдулла Дубин48-нче мәктәпРуслан АбдулнасыровИске имләАликеМиләүшә ТаминдароваТатарларТатар АЭСы🡆 More