Чаллы (шулай ук Яр Чаллы, Чаллы яр, рус. На́бережные Челны́) — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында, Чулман елгасының сул ярында, Мәләкәс кушылган җирдә урнашкан, Татарстан шәһәрләре арасындада зурлыгы һәм әһәмияте буенча икенче урында торган шәһәр.
Чаллы | |
---|---|
Ил | Россия |
Җөмһүрият | Татарстан |
Координатлар | 55°43'тн, 52°22'кнч |
Эчке бүленеш | 3 район: Автозавод, Үзәк, Комсомол |
Шәһәр башлыгы | Мәһдиев Наил Гамбәр улы |
Нигезләнгән | 1626 ел |
Беренче телгә алу | 1172 ел |
Элеккеге исемнәр | Брежнев 1982 елдан 1988 елга кадәр |
Мәйдан | 171 км² |
Климат | уртача |
Халык саны | 513 242 кеше |
Халык тыгызлыгы | 2970 кеше/км² |
Агломерация | 1,1 млн |
Милли состав | татарлар – 47,4% руслар – 44,9% чуашлар – 1,9% украиннар – 1,3% башкортлар – 1,2% |
Дини состав | мөселманнар, христианнар |
Сәгать кушагы | UTC+3 |
Телефон коды | 8552 |
Почта индексы | 4238" |
Рәсми сайт | nabchelny.ru |
Кардәш шәһәрләр | Ляочэн[d] |
Кардәш шәһәрләр | Ляочэн[d] |
Казан белән арасы 225 км, Түбән Кама белән — 35 км, Алабуга белән — 20 км, Уфа белән — 250 км.
Тукай районының (1930–1976 елларда Чаллы районының) үзәге. Зур автомобиль юллары үзәге, елга порты бар.
2024 елның гыйнварында Чаллы хакимияте шәһәрнең 400 еллыгына (2026 елда) әзерләнә башлавын игълан итә. Әлеге хәбәр тарихчыларда ризасызлык уяткан. Алар фикеренчә, шәһәрнең тарихы күпкә борынгырак. Тарихчылар, Чаллының яшен кыскарту – татарның борынгы тарихын сызып ату өчен эшләнә, дип исәплиләр. Чаллы шәһәре Башкарма комитеты җавабы:
Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты галимнәре, Россия дәүләт борынгы актлар архивында сакланучы документларга нигезләнеп, Чаллы шәһәренә нигез салынган вакыт XVII гасырның беренче яртысына туры килә, дип ассызыклыйлар. Казан воеводасы Семен Волынский рөхсәтен алып, Федор Попов җитәкләгән крестьян общинасы 1626 елда Кама елгасының су як ярына чыгып урнаша (РГАДА. Ф.1209. Оп.1 Ч1. Д.156. Л.153-153 об.). Археологик эзләнүләр Чаллы шәһәре урынында кешеләрнең XVII гасырга кадәр яшәгәннәрен күрсәтсә дә, Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты 1651 елгы Семен Карев, 1652 елгы Михаил Змеев һәм подъячий Павел Агапов тасвирламаларындагы мәгълүматлардан чыгып, Чалнинский починокның мондагы Болгар дәүләте һәм Казан ханлыгы чорында урнашкан торак пунктлар белән бәйләнеше булмаганын ачыклый. Шулай итеп, югарыда саналып киткән язма чыганакларда Чаллы шәһәре җирлегендә беренче булып искә алынган торак пункт – ул Чалнинский починок. Димәк, Чаллы шәһәренә 1626 елда нигез салынуы фәнни яктан расланганРамил Хәлимов, Чаллы шәһәре Башкарма комитеты җитәкчесе урынбасары |
Халык саны 508 700 кеше (2009 ел уртасына) Татарстанның 13,5 % халкын тәшкил итә, Россия шәһәрләре арасында 31 урында тора.
Чаллы каласының халык саны үзгәрүе динамикасы (халык санын алулар нигезендә):
Ел | Халык саны (мең кеше) |
---|---|
1887 ел | 1 |
1926 ел | 4 |
1931 ел | 5 |
1939 ел | 9,4 |
1959 ел | 19,1 |
1967 ел | 33 |
1970 ел | 37,9 |
1971 ел | 55 |
1973 ел | 126 |
1976 ел | 231 |
1979 ел | 301,4 |
1982 ел | 374 |
1989 ел | 500,3 |
1996 ел | 528,7 |
2000 ел | 514,7 |
2005 ел | 508 |
2009 ел | 508,7 |
Милләт | 1939 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 |
---|---|---|---|---|---|---|
руслар | 59,0% | 48,1% | 59,5% | 48,7% | 45,3% | 44,9% |
татарлар | 40,0% | 48,6% | 30,4% | 40,6% | 45,0% | 47,4% |
чуашлар | 0,2% | ? | ? | 2,5% | 2,2% | 1,9% |
украиннар | 0,4% | ? | ? | 2,3% | 1,7% | 1,3% |
башкортлар | 0,0% | ? | ? | 1,9% | 1,4% | 1,2% |
Яр Чаллы өч районына бүленә:
Традиция буенча чаллылылар шәһәр микрорайоннарын комплекс диеп йөртәләр. Шулай итеп һәрбер йортның диярлек ике адресы бар: беренчесе, урам буенча номер (шул адрес паспортка һәм башка документларга языла), икенчесе, төзүчеләрнең комплекс буенча йортка биргән номер. Мәсәлән, Халыклар Дуслыгы урамында урнашкан 9 нчы йортның икенче адресы — 58/18 (58 нче комплекс 18 нче йорт). Шәһәр халкы сөйләшкәндә ешрак икенче адресны куллана, ә кайберәүләр үзләренең «урам буенча» адресын бөтенләй истә тотмыйлар. Альтернатив адреслар куллану – сирәк күренеш һәм шәһәрнең тиз арада үсүе, халык арасында төзүчеләр күп булуы белән аңлатыла.
Чаллы каласы 2009 елда Гиннесс рекордлар китабына кертелде. 4–5 август көннәрендә оештырылган 100 метрга йөгерү буенча эстафетада 24 сәгать өчендә 4799 кеше катнашты. Әлеге сан моңа кадәр Рига шәһәре куйган рекордтан бер мең кешедән дә артыгырак.:
Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә. |
This article uses material from the Wikipedia Tatarça / Татарча article Чаллы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәгълүмат CC BY-SA 4.0 буенча таратыла (әгәр башкасы күрсәтелмәсә). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Tatarça / Татарча (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.