Буа районы (рус. Буинский район, чуаш.
Пӑва районӗ) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул төбәкнең көньяк-көнбатышында урнашкан. Район территориясе 30 авыл һәм 1 шәһәр җирлегенә берләштерелгән 98 торак пунктны үз эченә ала. 2020 ел башына халык саны 41 587 кеше тәшкил итә.. По состоянию на начало 2020 года численность населения составляет 41 587 человек
Буа районы | |
Байрак | |
Нигезләнү датасы | 10 август 1930 |
---|---|
Дәүләт | Россия |
Башкала | Буа |
Административ-территориаль берәмлек | Татарстан |
Сәгать поясы | MSD һәм UTC+03:00 |
Халык саны | 42 341 (2019) |
Мәйдан | 1543 км² |
Рәсми веб-сайт | buinsk.tatarstan.ru(рус.)(тат.) |
Буа районы Викиҗыентыкта |
Административ үзәге - Буа шәһәре. Соңрак шәһәр булган авыл 1703 елдан бирле билгеле.
Районның мәйданы 1543,6 км2 тәшкил итә. Рельефы 150-200 метр биеклектәге калкулыклы тигезлектән гыйбарәт. Иң зур елга — Зөя, урман-дала зонасы чигендә урнашкан. Аның кушылдыклары — Карлы, Бола, Чынлы. Урманнар 9681 гектар җир били. Климат уртача-континенталь, ул терлекчелек һәм игенчелек өчен уңай шартлар тудыра. Буа районы территориясендә 125 археология һәйкәле урнашкан.
Үсемлекләрнең вегетациясе чорында еш кабатланучы корылыклар нәтиҗәсендә район рисклы игенчелек зонасы буларак характерлана. Район территориясе өслегенең рельефы шактый төрле. Аның көнчыгыш яртысы Зөя елгасы үзәненнән көнчыгышка таба Идел буе калкулыгының көнбатыш склоналарыннан гыйбарәт. Биеклекләр югары, аларда районның көнбатыш өлеше биеклеге буенча түбән, анда җир рельефы тигезрәк уртача-дулкынлы.Район территориясе урман-дала зонасы чигендә урнашкан.
Як | Район |
---|---|
Төньяк | Апас районы |
Көнбатыш | Чуашстан |
Көнчыгыш | Тәтеш районы |
Көньяк | Сембер өлкәсе |
Көньяк-көнбатыш | Чүпрәле районы |
Район гербы һәм флагы Буа район советының 2006 елның 27 июнендә кабул ителгән карары белән расланган. Ясау белән Татарстан Республикасы президенты каршындагы Геральдика советы белән берлектә Россия геральдистлар берлеге шөгыльләньгән. Буа районы территориясе күп гасырлар дәвамында төбәкне күчмә халыклар яуларыннан саклаган — бу гербта тешле сызык белән күрсәтелгән. Башаклар - авыл хуҗалыгын, яшел кыр - бай табигатне, сәламәтлек һәм тормыш үсешен чагылдыралар. Алтын төс бай уңыш, муллык, тотрыклылык һәм хөрмәт символы булып тора. Кояш районның чик буе торышын һәм аның республиканың көньяк-көнбатышында урнашуын ассызыклый. Төргәк Буа җиренең бай тарихына, күренекле җирле язучыларның, шагыйрьләрнең, рәссамнарның һәм сәясәтчеләрнең бай тарихына ишарәли. Көмеш төс чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы булып тора. Зәңгәр төс җирле халыкның абруен һәм рухын чагылдыра.
Буа районы флагы герб нигезендә эшләнгән. Киңлеге 2:3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт, ул ак сызык буенча яшел һәм зәңгәр полосаларга бүленгән. Өске өлешендә кояш чыгуы, аскы өлешендә — төргәк һәм башак сурәтләнгән.
Хәзерге Буа районы территориясендә беренче тораклыклар таш гасырда, якынча б.э.к. X — VIII-VI меңъеллыкларда элек барлыкка килгән. Урта гасырларда биредә сөрүлек белән шөгыльләнүче имәнкискә культурасы йөртүчеләре яшәгән. Идел буе Болгары чорында бу өлкәдә берничә дистә тораклык була.
Район үзәге - Буа шәһәре. Аның урынында беренче тораклыклар XVII гасыр урталарына таба барлыкка килә. 1780 елның 15 сентябрендә Архангельск авылына, императрица Екатерина II указы нигезендә, шәһәр статусы бирелә.
Район территориясе 1921 елга кадәр Сембер губернасының Буа өязенә, 1920-1930 елларда Татарстан АССРның Буа кантонына керә. Район мөстәкыйль берәмлек буларак, Бөтенроссия Үзәк башкарма комитеты Президиумы карары белән 1930 елның 10 августында оештырыла. 1959 елда территориягә юкка чыгарылган Чынлы районының бер өлеше, 1963 елның 1 февралендә — Чүпрәле, Кайбыч һәм Апас районнарының бер өлеше кушыла, кантонның гомуми мәйданы 4123 км2 тәшкил итә. Чүпрәле районы 1966 елда чыгарыла. Буа районы 2005 елның 31 гыйнварындагы 17-ТРЗ номерлы төбәк законы белән оеша.
1998-2007 елларда районны Садретдинов Әгъләм Кыям улы, 2007 елдан 2013 елга кадәр Әбүзәров Рафаэль Хаҗи улы җитәкләгәннәр. 2013 елда муниципаль район башлыгы вазифасына Айзетуллов Азат Касыйм улы сайлана, ул бу вазифаны 2017 елга кадәр башкара. Аны Җәббаров Марат Азат улы алыштыра һәм 2020 елның сентябрендә җитәкче урынын Камартдинов Ранис Рафис улы ала.
Шәһәр шартларында (Буа шәһәре) район халкының 48,22% ы яши. Районда, нигездә, татарлар, 20% — чуашлар, 13 % — руслар яши.
1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 |
---|---|---|---|---|---|
62 970 | 65 537 | 58 026 | 46 664 | 27 800 | 25 101 |
Милләт | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 |
---|---|---|---|---|---|
татарлар | 57,7% | 60,4% | 62,3% | 61,5% | 65,9% |
руслар | 17,2% | 14,9% | 15,0% | 18,8% | 13,3% |
чуашлар | 21,9% | 19,1% | 19,9% |
Буа муниципаль районында 98 авыл бар, алар 1 шәһәр һәм 30 авыл җирлекләренә берләштерелгән.
№ | Муниципаль берәмлек | Админ. үзәк | Торак пунктлар саны | Халык саны | Мәйданы, км² |
---|---|---|---|---|---|
Шәһәр җирлеге | |||||
1 | Буа шәһәре | Буа | 1 | ↗20 854 | |
Авыл җирлекләре | |||||
2 | Адав-Толымбай авыл җирлеге | Адав-Толымбай | 3 | ↘866 | |
3 | Аксу авыл җирлеге | Аксу | 1 | ↘579 | |
4 | Әлши авыл җирлеге | Әлши | 3 | ↘1140 | |
5 | Алших авыл җирлеге | Алших | 4 | ↘1336 | |
6 | Бик-Үти авыл җирлеге | Бик-Үти | 2 | ↘378 | |
7 | Зур Фролово авыл җирлеге | Зур Фролово | 2 | ↘713 | |
8 | Боерган авыл җирлеге | Боерган | 3 | ↘836 | |
9 | Югары Лашчы авыл җирлеге | Югары Лашчы | 4 | ↘663 | |
10 | Исәк авыл җирлеге | Исәк | 3 | ↘475 | |
11 | Кайбыч авыл җирлеге | Кайбыч | 3 | ↘719 | |
12 | Кыят авыл җирлеге | Кыят | 7 | ↘967 | |
13 | Күшке авыл җирлеге | Күшке | 4 | ↘641 | |
14 | Шәмәк авыл җирлеге | Шәмәк | 4 | ↘648 | |
15 | Татар Буасы авыл җирлеге | Татар Буасы | 1 | ↗668 | |
16 | Карлы авыл җирлеге | Карлы | 1 | ↘779 | |
17 | Мөкрәле авыл җирлеге | Мөкрәле | 5 | ↘728 | |
18 | Түбән Наратбаш авыл җирлеге | Түбән Наратбаш | 3 | ↗1333 | |
19 | Яңа Тинчәле авыл җирлеге | Яңа Тинчәле | 2 | ↘880 | |
20 | Яңа Чәчкап авыл җирлеге | Яңа Чәчкап | 4 | ↘849 | |
21 | Норлат авыл җирлеге | Норлат | 1 | ↘190 | |
22 | Ырынгы авыл җирлеге | Ырынгы | 2 | ↗1329 | |
23 | Кырык-Садак авыл җирлеге | Кырык-Садак | 4 | ↘604 | |
24 | Иске Суыксу авыл җирлеге | Иске Суыксу | 3 | ↗1379 | |
25 | Иске Тинчәле авыл җирлеге | Иске Тинчәле | 4 | ↘722 | |
26 | Тимбай авыл җирлеге | Ташкичү | 2 | ↘533 | |
27 | Күл Черкене авыл җирлеге | Күл Черкене | 4 | ↘893 | |
28 | Килдураз авыл җирлеге | Килдураз | 7 | ↘923 | |
29 | Чуаш Киштәге авыл җирлеге | Чуаш Киштәге | 3 | ↘644 | |
30 | Янтуган авыл җирлеге | Янтуган | 2 | ↘802 | |
31 | Яшевка авыл җирлеге | Яшевка | 5 | ↘196 |
Район территориясендә «Шикәр заводы», «Татспиртпром»ның Буа филиалы, «Әхмәт электромеханика заводы», «Буа машина төзелеше заводы», «Татарстан-сөте» филиалы, Буа май-сыр комбинаты, «Вираж», «Буа хуҗалыкара төзелеш оешмасы», «Буа ПМК-6», «Гидросервис», «Буа газы» кебек сәнәгать предприятиеләре урнашкан. Районның күпчелек эре предприятиеләре азык-төлек сәнәгатенә карый. Сәнәгать предприятиеләренең күбесе административ үзәктә һәм Лашчы тимер юл разъезды бистәсендә урнашкан. 2020 елның беренче яртысында 3,7 млрд. сумлык товар читкә җибәрелгән. Чагыштыру өчен, 2013 ел дәвамында сумма 3,3 млрд. сум тәшкил иткән.
Район Татарстанның Идел алды табигый-икътисади зонасына керә, республиканың иң яхшы аграр районнары өчлегенә керә. Буа районында терлекчелек, чөгендерчелек, ашлык җитештерү һәм дуңгызчылык үсеш алган. Авыл хуҗалыгы җирләренең мәйданы 119,3 мең га тәшкил итә, шуның 96,5 мең га — сөрүлек җирләре. Игелә торган төп культуралар - сабан һәм көзге бодай, арыш, арпа, борчак, шикәр чөгендере. Территориядә 5 агрофирма, 70 фермер хуҗалыгы, 8 җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять, бер ачык акционерлык җәмгыяте һәм бер җитештерү-авыл хуҗалыгы кооперативы эшли. Авыл хуҗалыгы предприятиеләре арасында «Чернов исемендәге», «Нива», «Дружба», «Авангард», «Вамин-Буа», «Коммуна», «Бола», «Тинчәле», «Рунга», «Буа», «Чураково», «Чиркен», «Кыят» ширкәтләре бар. 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулаем продукциясе 1,4 млрд. сум тәшкил иткән, ә 2013 елда бу күрсәткеч 3,2 млрд. сум тәшкил иткән.
2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы чагыштырмасы 1,92 дән 2,2 тапкыр арткан. Эшсезлек дәрәҗәсе 2013 елдан 2020 елга кадәр 0,66% тан 1,74% ка кадәр арткан. Татарстан Республикасының социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның гыйнвар-июнь айларында төп капиталга инвестицияләр 978 118 мең сум тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,5%. Инвестицияләр юнәлеше буенча авыл хуҗалыгы, ау һәм балык тоту үсеше алда бара (186 млн. сум).
Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте хисапына караганда, 2019 елда 472 млн. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектлары керемнәреннән тыш), 2018 елда-371 млн.
Буа Казаннан 137 км ераклыкта урнашкан. Район территориясе буйлап «Ульяновск — Зөя» тимер юл линиясе, «Казан — Ульяновск», «Буа — Тәтеш», «Буа — Ялчык» автомобиль юллары уза.
Аеруча саклана торган территорияләрнең мәйданы 1688 га тәшкил итә, шуларның 1509 га «Зөя буйлары» тыюлыгына туры килә. Декабрист В.П Ивашев исемендәге туган якны өйрәнү паркы, Зур Тельца елгасы үзәнендәге «Яңа Тинчәле байбак колониясе» һәм Карлы елгасы үзәнендәге «Үти байбак колониясе» район табигать һәйкәлләре булып тора.
Районда 42 гомуми белем бирү учреждениесе, 3 һөнәри училище, 42 балалар бакчасы һәм 2 өстәмә белем бирү учреждениесе эшли. Спорт инфраструктурасын 1500 урынга исәпләнгән стадион, «Арктика» боз сарае, спортзаллар, укчылар тирлары, «Дельфин» спорт комплексы, «Арктика», «Батыр» һәм «Юность» балалар-яшүсмерләр спорт мәктәпләре тәкъдим итә. Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, Буа дәүләт драма театры, 54 клуб, 36 китапханә, 3 музей, 15 мәктәп яны музее эшли. 1919 елдан «Байрак» район газетасы рус һәм татар телләрендә, 1962 елдан «Ялав» чуаш телендә дубляжы чыга. 2000 елда «Буа дулкыннары» җирле телерадиокомпаниясе ачыла.
This article uses material from the Wikipedia Tatarça / Татарча article Буа районы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәгълүмат CC BY-SA 4.0 буенча таратыла (әгәр башкасы күрсәтелмәсә). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Tatarça / Татарча (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.